«…‘Έτσι, θα ήταν δυνατό να αποδείξουμε ότι δεν μπορεί παρά να υπάρχουν δύο πιθανοί κόσμοι για το ανθρώπινο πνεύμα, ο ιερός (ή για να μιλήσουμε τη χριστιανική γλώσσα, ο κόσμος της θείας χάρης) και ο κόσμος της εξέγερσης. Η εξαφάνιση του ενός ισοδυναμεί με την εμφάνιση του άλλου…».

– Αλμπέρ Καμύ, “Ο επαναστατημένος άνθρωπος”

Πράγματι, ο άνθρωπος στην πορεία των αιώνων αντιλήφθηκε τη βαρύτητα της θνητότητας του, συνάντησε ένα αμείλικτο σύμπαν, την αταξία του που δεν καταλάβαινε, είδε κατάματα το κακό του κόσμου, τον αδικαιολόγητο πόνο και τον αναπόφευκτο θάνατο στο τέλος αυτής της διαδρομής. Και στην πραγματικότητα, εκείνος είχε έναν ατελείωτο πόθο για ζωή. Μπορεί, άραγε, απλώς να ζει και να επιβιώνει σε αυτόν τον παράλογο κόσμο που δε φαίνεται να τον χωράει; Μπορεί να κάνει στον αδικαιολόγητο πόνο ενός παιδιού τα στραβά μάτια;

Για αυτόν τον άνθρωπο δεν υπάρχει θεία πρόνοια. Πώς είναι ένας Θεός που μένει αμέτοχος σε αυτόν τον πόνο; Εξ’ ου και η διαμαρτυρία του Σταντάλ: «Η μόνη δικαιολογία του Θεού είναι ότι δεν υπάρχει». Μπροστά στο παράλογο του κόσμου, ο εξεγερμένος άνθρωπος, δηλαδή  αυτός που, σε πρώτη φάση, αρνείται τη θνητή και πεπερασμένη μοίρα του, αποφασίζει να εξεγερθεί ενάντιά της και να σκοτώσει αυτόν τον κακό Θεό.

Πολλές διαφορετικές διαδρομές ακολούθησαν αυτοί οι εξεγερμένοι προσπαθώντας, αρχικά, να οργανώσουν τη ζωή τους και είτε να την αποδεχτούν απόλυτα όπως είναι είτε να την αρνηθούν πιστεύοντας μόνο στον εαυτό τους. Οι πιο ευαίσθητοι από αυτούς βρέθηκαν στο αδιέξοδο.

Αυτοί οι ευαίσθητοι εξεγερμένοι θα αναρωτιούνται: Είναι καλύτερο να είσαι ενάρετος και παράλογος (να αποδέχεσαι, τελικά, το κακό του κόσμου) ή να είσαι λογικός και εγκληματίας; Από πού προκύπτει η αγάπη που έχουν μέσα τους; Γιατί αγαπάνε; Αν δεν υπάρχει αθανασία, τότε πώς μπορεί να σταθεί η αρετή, μόνη της, και να γίνει νόμος στη ζωή; Μήπως, τότε, όλα επιτρέπονται και ο άνθρωπος παίρνει τη θέση του Θεού και διατάζει εκείνος; Και αν σιχαίνεται το «έγκλημα» του Θεού – άρα και το έγκλημα του ανθρώπου – προσπαθεί να είναι ενάρετος;

Ιβάν Καραμαζόφ του Ντοστογιεφσκι-«Όλες οι γνώσεις του κόσμου δεν αξίζουν όσο τα δάκρυα των παιδιών» και «Είμαι γήινο πνεύμα. Γιατί να θέλω να καταλάβω ό,τι δεν ανήκει σε αυτό τον κόσμο;»

Αλλά, τελικά, με την άρνηση της αιωνιότητας, χάνει και η αρετή το πλήρες νόημα της αφού φαίνεται να είναι πεπερασμένη τόσο χρονικά– λόγω του θανάτου που θα έρθει στο τέλος- αλλά και ποιοτικά. Και αυτό γιατί η νατουραλιστική εκδοχή για το καλό και το κακό, μόνη της δεν αρκεί για να εκπληρώσει τα βαθύτερα αιτήματα του ανθρώπου για ανθρωπιά(1).

Ήρθε η ώρα, λοιπόν, που ο άνθρωπος έπρεπε να σκοτώσει την Ηθική, το τελευταίο πρόσωπο του Θεού, σύμφωνα με τον Νίτσε. Οι πιο συνειδητοποιημένοι κατάλαβαν ότι μια τέτοια διαδρομή δε θα είναι εύκολη αλλά πρέπει να την επιλέξουν για να μπορέσει ο άνθρωπος να φτιάξει τον κόσμο που θα τον χωράει. Έπρεπε να σταματήσει η συκοφαντία της ζωής από τη θρησκεία και να φτιαχτεί το βασίλειο της δικαιοσύνης με ανθρώπινα μέσα.

Ο νέος Πύργος της Βαβέλ φτιάχνεται όχι για να ανέβει η γη στα ουράνια αλλά για να κατέβουν τα ουράνια στη γη.

Ιστορικά, πολλές σκέψεις χάραξαν το δικό τους δρόμο για τον άνθρωπο. Ο Χέγκελ- αλλά και συνεχιστές του- αναγνώρισαν την αταξία του κόσμου και αρνήθηκαν τη ζωή αυτή στο όνομα μιας μέλλουσας ζωής που θα δικαίωνε τον άνθρωπο και της περάτωσης της ύπαρξης στο τέλος του ιστορικού γίγνεσθαι.  Ήταν εκείνη η φιλοσοφία που έδωσε τις καλύτερες δικαιολογίες στον υπαρκτό σοσιαλισμό που διεκδικώντας την ανθρώπινη ολότητα και την δικαιοσύνη καταπάτησε την ελευθερία.

Γκεοργκ Χέγκελ- «Αν η πραγματικότητα είναι αδιανόητη, τότε χρειάζεται να επινοήσουμε αδιανόητες έννοιες» και «Όσο για την απόδειξη της αληθείας, θα την προσκομίσει η ιστορία στην αποπεράτωσή της»

Ο Νίτσε αποδέχτηκε τη ζωή αυτή και το παράδοξό της και πρότεινε το σχέδιο για τον υπεράνθρωπο. Αυτός θα καταστρέψει τις παλιές αξίες για να βρει τις καινούριες με τις οποίες θα ενοποιήσει τον κόσμο του και θα βρει την ενότητα της ανθρωπινότητας. Για τον Νίτσε, κάθε άρνηση της παρούσας ζωής παραπέμπει σε θρησκευτικά δόγματα που συκοφαντούν τον κόσμο και τον ενοχοποιούν. Τελικά, άθελά του, διαμόρφωσε τη φιλοσοφία του εθνικοσοσιαλισμού.

Φρίντριχ Νίτσε- «Για λόγους ηθικής θα σταματήσουμε μια μέρα να κάνουμε το καλό»

Καί τα δυο οδήγησαν σε αιματοχυσίες – τις οποίες πολλές φορές θεώρησαν δικαιολογημένες και απαραίτητο ενδιάμεσο στάδιο πριν την εγκαθίδρυση της ανώτερης πολιτείας –  και εξόρισαν την αλήθεια για χάρη μιας ακόμα αόριστης εσχατολογίας, η οποία όμως, σε αντίθεση με πριν, θα έχει ανθρώπινο πρόσωπο.

Είναι εύκολο να πούμε πως αυτά τα συστήματα απλώς δε λειτούργησαν σωστά και να διατηρήσουμε την αισιοδοξία μας. Είναι, ωστόσο , ίσως πιο ενδιαφέρον να δούμε μήπως πρόκειται για εσφαλμένες θεωρήσεις που καθοδηγούσαν τις εξελίξεις αυτές. Να δούμε σε ποιο σημείο παρέκκλιναν από την αλήθεια του ανθρώπου για να μάθουμε τί είναι ο ίδιος ο άνθρωπος τελικά. Άραγε, αυτό που θέλουμε ή έχουμε φανταστεί ως ιδανικό, ανταποκρίνεται σε αυτό που είμαστε;

Αυτή η μελλοντική ζωή που προτάθηκε, δεν είναι και αυτή μια εσχατολογία που συκοφαντεί την παρούσα ζωή (η οποία είναι και η μόνη για την οποία είμαστε βέβαιοι); Πώς θα μπορέσει ο άνθρωπος να βγει από το παράλογο και να βρει τρόπους να ζει το παρόν, αφού ο τρόπος με τον οποίο εκπληρώνεται η ύπαρξη και το νόημα θα αποκαλυφθούν στο τέλος;

«Το να υποδουλώνεσαι στο γίγνεσθαι  δεν αξίζει περισσότερο από το να υποδουλώνεσαι στον Θεό»(5).

 

-Τελικά, είναι το παράλογο(2) ο προορισμός του ανθρώπου και η φυγή από αυτό μάταιη; Μπορεί να «αναπαυτεί» σε αυτή τη κατάσταση;

-Ο Σίσυφος ως σύμβολο της παράλογης ανθρώπινης  μοίρας. Οι θεοί είχαν καταδικάσει τον Σίσυφο να κυλάει αδιάκοπα ένα βράχο ως την κορυφή ενός βουνού απ’ όπου η πέτρα, με το βάρος της, έπεφτε ξανά. Είχαν σκεφτεί πώς δεν υπάρχει πιο φοβερή τιμωρία απ’ τη χωρίς όφελος κι ελπίδα εργασία.

Αποδεικνύεται, όμως, ότι: «Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ελευθερωθεί από την έλλειψη νοήματος»(3).

Ο άνθρωπος ξεκίνησε έναν αγώνα για να υπερασπιστεί την αθώα διαμαρτυρία του απέναντι σε αυτόν τον κακό κόσμο και την αταξία που τον διέπει. Διεκδίκησε έναν τρόπο που να τον ενόποιει  και ένα τόπο όπου θα ύπαρχει δικαιοσύνη. Στη συνέχεια, όμως, κατάλαβε ότι δε μπορεί να προχωρήσει με αθώα μέσα. Ξεκίνησε να νικήσει το κακό και έφτασε να το δικαιολογεί.

Φαίνεται ότι τα περισσότερα πράγματα, αν ξεπεράσουν ένα όριο, αυτοαναιρούνται, δεν εκπληρώνουν πια τον σκοπό τους αλλά το αντίθετο. Κι αυτό, γιατί δεν ξέρουμε από πού να αντλήσουμε τα κριτήρια της κάθε εξέγερσης.

Και αν αρνούμαστε προσωρινά κάθε αξία με σκοπό τη μελλοντική φανέρωση της(4), συμβαίνει, τότε, η έλλειψη αξιολογικής κρίσης του γίγνεσθαι να μην αφήνει, τελικά, περιθώρια επιλογής και αντίδρασης. Είναι, άραγε, αυτό το σημείο που σταματάει η εξέγερση να είναι εξέγερση και καταλήγει σε υποταγή;

Τελικά, όμως, το διακύβευμα είναι ευρύτερο . Το βασικό, ίσως, λάθος των συστημάτων σκέψης, που αναφέραμε, είναι ότι αρνήθηκαν, τελικά, τις αρχές κάθε εξέγερσης του ανθρώπου ενάντια στο κακό και τη μοίρα. Αρνήθηκαν, συνεπώς, τη μοναδική αλήθεια που είχαν. Ο άνθρωπος μπορεί να αμφιβάλλει για τα πάντα στον κόσμο, όμως δεν μπορεί να αμφιβάλλει για τη διαμαρτυρία του(5).

Αν από κάπου ξεκινάει η εξέγερση της αθωότητας, αφού δεν ξέρει τι είναι αλήθεια και τι είναι ψέμα για τον κόσμο, έχει γνώση μόνο του τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Και απέναντι σε αυτή τη μοίρα ορθώνει το ανάστημα. Δεν αρνείται όλη την πραγματικότητα. Αρνείται τη θνητότητα και την αδικία μπροστά σε κάτι άλλο που  καταφάσκει ή και εξαίρει. Μπροστά σε αυτό που όντως θεωρεί ότι αξίζει και ότι θα έπρεπε να ισχύει.

Σίγουρα, λοιπόν, ο άνθρωπος έχει ιερό. Δεν είναι μόνο εξέγερση. Αν χαθεί το ιερό χάνει η εξέγερση το νόημά της. Και αντίστροφα, χωρίς εξέγερση, το ιερό δε θα φωτιστεί ποτέ. 

Τι διεκδικεί, τελικά, ο εξεγερμένος; Έναν κανόνα που να εξηγεί, τάξη και ενότητα σε έναν κόσμο που θα τον χωράει ολόκληρο. «Δε ζητά τη ζωή αλλά τους λόγους για να ζει.»(6) Και τα διεκδικεί για το παρόν και όχι για ένα άπιαστο μέλλον.

Διεκδικώντας δικαιοσύνη έγινε άδικος, διεκδικώντας ελευθερία από τη θεία πρόνοια υποτάχθηκε στην ιστορία. Είναι η επανάσταση προορισμένη να γίνει εξουσία και να χάσει το νόημά της; Μήπως, τελικά, υπάρχει μια αξία υπεράνω όλων που βάζει αυτά τα όρια και χαράζει τη μέση οδό; Μήπως η καθεμία από αυτές τις αξίες ανακτάει το πλήρες και το καθαρό της πρόσωπο συναρτήσει κάποιου μεγαλύτερου νοήματος που δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε ακόμα; Μέχρι να το ανακαλύψουμε αυτό, φαίνεται η ανθρωπότητα να είναι προορισμένη να ταλαντεύεται ανάμεσα σε αυτές τις ακραίες θέσεις.

Ίσως, σε αυτό το σημείο, θα μπορούσε να φανεί χρήσιμη η αρχαία ελληνική σκέψη που ήθελε να εστιάζει κυρίως στη φύση του ανθρώπου, να ακούει τον Λόγο των όντων για να αποφαίνεται σε σχέση με τους νόμους και τη μοίρα και σημείωνε ότι υπάρχει ισορροπία μεταξύ του ναι και του όχι που θα πούμε απέναντι στα πράγματα. Ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και ο Ηράκλειτος μιλούσαν για τον υπερκόσμιο χαρακτήρα της Ηθικής, ότι δηλαδή υπάρχει το ηθικό που μπαίνει πάνω από όλους. Είναι ο Λόγος ένα σημείο αναφοράς στο οποίο καταλήγουμε ότι όλοι πιστεύουμε.

Οι Αρχαίοι Έλληνες υποστήριζαν ότι η ανθρώπινη φύση είναι μία.  Έτσι, λοιπόν, υπάρχει κοινός τόπος μεταξύ των ανθρώπων και σε αυτό τον τόπο έχει νόημα να μιλάμε για ενότητα.

–Αριστοτέλης «Ουδέν άτακτον των φύσει.» (=Τίποτα στη φύση δεν είναι εκτός τάξης)

Αυτή είναι, άλλωστε, και η αρχή της εξέγερσης ενάντια στο παράλογο. Ενάντια στο κακό και τον θάνατο, που τα αρνείται η συνείδησή μας αυθόρμητα χωρίς διαπραγμάτευση. Είναι αυτά που εκλαμβάνουμε ως αυθεντική υποβάθμιση της ουσίας του ανθρώπου. Αυτό το αρχικό συναίσθημα κρύβει μια βαθύτερη αλήθεια για το τι είμαστε, ή ίσως το τι εικονίζουμε. Είμαστε φτιαγμένοι για ενότητα, δικαιοσύνη, για να προσεγγίζουμε το καλό. Και αυτός είναι ο κοινός μας τόπος. «Επαναστατώ, άρα υπάρχουμε.», λέει ο Καμύ.

«Φύση ολάκερη ζωή και ολάκερη σοφία». –Κωστής Παλαμάς

Από την άλλη, ίσως αξίζει να δούμε και τη θεολογική θεώρηση. Αν η θρησκεία δημιουργεί ενοχές, αν αρνείται η ίδια την ανθρώπινη φύση, αν είναι κάτι εκτός αυτής, αξίζει να πιστεύουμε; Πώς μπορεί ο Θεός να αρνείται τη δημιουργία του; Μήπως η ενοχή δυσφημίζει αυτόν τον κόσμο; Δεν παράγει μηδενισμό, αν για χάρη του μέλλοντος θυσιάζει το παρόν; Δεν είναι η ηθικολογία της ένα παζάρι για να κερδίσει κανείς την αιωνιότητα και να μην τιμωρηθεί; Τι να την κάνω μια μελλοντική ευτυχία, αν δεν μπορώ να δώσω νόημα και να βεβαιώσω τη ζωή μου στο παρόν;

Σε αυτά τα καίρια ερωτήματα, πιστεύω, απαντάει η Ενσάρκωση. Είναι η ίδια η κατάφαση της πραγματικότητας, είναι αυτή που τονίζει ότι η φύση, αυτή που είναι, έχει σημασία. Της δίνει λόγους για να υπάρχει. Έδωσε στο παρόν θείες ιδιότητες με μια ιεράρχηση νοήματος, ώστε να ζει ο άνθρωπος το τώρα πραγματικά και απόλυτα. Έδειξε τον τρόπο που η αθωότητά του μπορεί να διατηρήθει μέσα στην εξέγερση για να μη φτάσει να αρνείται τον ίδιο της τον εαυτό.

Ναι, η αιωνιότητα είναι πίστη στο μέλλον, αλλά το πλήρες νόημα της προϋποθέτει πίστη και στη ζωή. Το ιερό δεν είναι κανόνες που νοθεύουν τη ζωή και ζητούν την υποταγή, αλλά αξίες που αντιλαμβάνονται όλοι ότι αντικατοπτρίζει την ανθρώπινη φύση την ίδια. Το ιερό, ως τέτοιο, είναι το μέσο και ο σκοπός μιας χριστιανικής εξέγερσης. Ίσως, ο οντολογικός χαρακτήρας του χριστιανισμού να μπορεί όχι μόνο να λειτουργήσει ως σημείο αναφοράς αλλά να προτείνει τον τρόπο της ενότητας του ανθρώπου με τον κόσμο του.

 

Παραπομπές

  • «Ανθρωπ(ο)ιά»: https://filosofa.gr/idees/anthropoia/
  • Η αντίθεση μεταξύ της ανθρώπινης αναζήτησης νοήματος και του κόσμου που στερείται αυτού.
  • Π. Λουδοβίκος: https://youtu.be/xYFIJYdukhs?si=nJdvFwRJNOrzJtRj
  • Σύμφωνα με τον Νίτσε, κάθε αξιολογική κρίση της πραγματικότητας είναι συκοφαντία της ζωής γιατί αυτή προϋποθέτει πίστη σε αιώνιες ιδέες που έχουν θεϊκή προέλευση. Η πίστη σε ένα φανταστικό νόημα της ζωής εμποδίζει να φανερωθεί το πραγματικό της νόημα. Είναι στο χέρι του υπερανθρώπου, πλέον,  να το βρει. «Το καλό πρέπει, πρώτα, να δικαιολογηθεί.» Για τον Χέγκελ, οι αξίες είναι σκοποί και όχι ορόσημα. Καμία προϋπάρχουσα αξία δε μπορεί να κατευθύνει την ιστορία. Για αυτόν, η ηθική συνείδηση εμποδίζει τον ερχομό της δικαιοσύνης και της αλήθειας. Τέλος, για τον Μαρξ, μόνο η πραγματικότητα της αθλιότητας και της εργασίας είναι αληθινή και, με την κοινοποίηση των μέσων παραγωγής,  που θα έρθει στο τέλος της πάλης των τάξεων, θα φανερώνουν οι πραγματικές αξίες. Μέχρι τότε μοναδική αξία είναι αυτή που εξυπηρετεί αυτό το μέλλον.
  • Αλμπέρ Καμύ, Ο επαναστατημένος άνθρωπος
  • Στο ίδιο.