Περιεχόμενα

  1. Εισαγωγή
  2. Οι διαστάσεις του προβλήματος
    1. Ο κατακερματισμός του εαυτού
    2. Αφθονία και σύγκριση
    3. Προσοχή, πλήξη και δημιουργικότητα
    4. Διαφάνεια και μυστικότητα
  3. Επίλογος – Γιατί το τέλος των social media; – Λυσάρι έχουμε;

Εισαγωγή

Τα προβλήματα των social media και γενικότερα της ψηφιακής εποχής έχουν τεθεί πολλές φορές. Η ψηφιακή εποχή, αν μην τι άλλο, έχει θέσει πολλές προκλήσεις στον σύγχρονο άνθρωπο.

 

Αρκετοί άνθρωποι διαισθάνονται ότι κάτι πάει λάθος στην ψηφιακή συνθήκη και η αμηχανία μας αυξάνει μπροστά στις πρωτόγνωρες (χωρίς καμία υπερβολή) προκλήσεις που μας έχουν τεθεί.

 

Το παραπάνω φανερώνεται στις πολλές εφαρμογές που υπόσχονται βοήθεια στην απεξάρτησή μας από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και κατανάλωσης περιεχομένου με εκατομμύρια λήψεις ή στα βίντεο που γίνονται viral, προτρέποντάς μας σε αποτοξίνωση από την εύκολη ντοπαμίνη που αυτά τα μέσα προσφέρουν.

 

Απέναντι σε ένα τόσο οξύ πρόβλημα όμως, αυτές οι λύσεις δεν είναι ουσιαστικές. Δεν λαμβάνουν υπόψη, θεωρώ, τις πραγματικές διαστάσεις του προβλήματος και προσφέρουν επιδερμικές λύσεις που μαρκετάρονται εύκολα. Έχουμε υποτιμήσει το μέγεθος της ζημιάς που προκαλείται στον άνθρωπο στην ψηφιακή εποχή.

 

Η ελλιπής διατύπωση ενός προβλήματος όμως, είναι κρίσιμη αν θέλουμε να αναζητήσουμε μια κατεύθυνση που θα μας οδηγήσει προς μια γνήσια πρόοδο.

 

Αυτό είναι κάτι που ανακάλυψα, ανατρέχοντας σε διάφορα βιβλία και  σε στοχαστές, των οποίων οι ιδέες θεωρώ ότι παραμένουν άγνωστες για πολλούς ανθρώπους. Μεγάλη εντύπωση μου προκάλεσε το γεγονός, ότι όταν διατυπώνεις πιο απλά αυτές τις παρατηρήσεις κάποιων στοχαστών, πολλοί άνθρωποι ταυτίζονται και κάνουν νέες διαπιστώσεις για τον εαυτό τους και τους άλλους. Και αυτές τις διαπιστώσεις δεν τις χαρακτηρίζεις σε καμία περίπτωση άγονες.

 

Αυτές οι ιδέες λοιπόν, σε συνδυασμό με τυχόν δικούς μας έντονους προβληματισμούς ή διαπιστώσεις, μπορούν να φωτίσουν πλευρές του ζητήματος, άγνωστες μέχρι πριν. Ύστερα, πάνω σε αυτές τις διαπιστώσεις μπορεί να ευδοκιμήσουν.

 

->Μια σημείωση πριν προχωρήσουμε: προτιμώ να μην αναλωθούμε στα κλασικά, όπως ότι οτιδήποτε εξαρτάται από τη χρήση του ή να αναλύσουμε πόσο καλό έχουν κάνει τα social. Το ότι είναι κλισέ δεν σημαίνει ότι δεν ισχύουν προφανώς, αλλά οι πτυχές των συνεπειών της ψηφιακής εποχής δεν έχουν διατυπωθεί επαρκώς, οπότε ίσως προέχουν αυτές.

Ο κατακερματισμός του εαυτού

Ο άνθρωπος είναι ένα ον αντιφατικό. “Άλλα μου λεν τα μάτια σου και άλλα η καρδιά σου” που λέει και το τραγούδι. Μπορεί να μην ξέρουμε ποιοί είμαστε, τι κάνουμε και γιατί κάνουμε ό,τι κάνουμε καθημερινά. Μπορεί να λέμε ή να νομίζουμε ότι επιθυμούμε κάτι και κατά βάθος να επιθυμούμε κάτι άλλο. Μπορεί επίσης, άλλο να είμαστε, άλλο να δείχνουμε, και άλλο να πιστεύουν οι άλλοι για μας.

Αυτό το κομμάτιασμα, είναι ένα διαχρονικό πρόβλημα, στο οποίο έχουν δοθεί κάποιες απαντήσεις αλλά δε θα ασχοληθούμε με αυτές τώρα.

 

Θα ασχοληθούμε όμως με το γεγονός ότι αυτό το πρόβλημα διογκώνεται επικίνδυνα και πολύ πιο εύκολα στην ψηφιακή εποχή και στην εποχή των social media.

 

Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δόθηκε στους ανθρώπους η δυνατότητα να σκηνοθετούμε την ζωή μας επιλέγοντας τις πιο ελκυστικές στιγμές της διεκδικώντας την ανταπόκριση (θέλουμε να αρέσουμε) αλλά και το νόμισμα της ψηφιακής εποχής – την προσοχή. Το προφίλ μας, δηλαδή, μετατρέπεται σε μια διαφήμιση εαυτού.

 

Σε ένα πιο χιουμοριστικό πλαίσιο είναι αυτό που αναδεικνύει το παρακάτω meme. Πρόκειται για το φαινόμενο κατά το οποίο, αναλόγως το σε ποιά πλατφόρμα βρισκόμαστε βάζουμε και διαφορετική φωτογραφία. Αυτό γιατί προσαρμόζουμε ουσιαστικά, την διαφήμιση του εαυτού μας με βάση το target group.

Σκηνοθετώντας τον εαυτό μας, όμως, προκύπτει ένα πρόβλημα. Όπως αναφέρει ο κ. Τάσης «βρισκόμαστε αντιμέτωποι με έναν εξιδανικευμένο εαυτό τον οποίο πρέπει να επαληθεύουμε διαρκώς στον ενσώματο (πραγματικό) βίο. Αντιμετωπίζουμε ένα άγχος ότι αυτός ο εξιδανικευμένος εαυτός δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα – στον πραγματικό μας εαυτό» (1).

 

Η συνέπεια αυτού το ζητήματος είναι μια αίσθηση εσωτερικής σύγκρουσης. Βιώνουμε το χάσμα ανάμεσα στον ψηφιακό και τον ενσώματο εαυτό μας. Ενδεχομένως, στο τέλος, να μην ξέρουμε ούτε εμείς οι ίδιοι ποιοί είμαστε (αν η εξιδανίκευση εαυτού ενταθεί σε μεγάλο βαθμό). Και τα προβλήματα δε σταματούν εκεί – παρόλο που είναι ήδη αρκετά.

 

Εφόσον μπορεί να πουλάμε εμείς ψέμα στους άλλους, κατά πάσα πιθανότητα και οι άλλοι θα πουλάνε ψέμα σε εμάς. Παρουσιάζουμε την εικόνα του εαυτού μας που έχουμε try-hard επιμεληθεί, και οι άλλοι μας παρουσιάζουν τις δικές τους – δικαίωμά τους δεν είναι;

 

Πώς θα αποκτήσουμε όμως πραγματικές σχέσεις βασισμένες σε εντυπώσεις; Δεν μπορούμε να κοινωνήσουμε ουσιαστικά με τις διαφημίσεις των άλλων, ούτε αυτοί με τις δικές μας. Η σχέση βασίζεται στην πραγματικότητα, όχι σε καλά μονταρισμένες σκηνές της. Βασίζεται στο δόσιμο του εαυτού, όχι στην απόδειξη που παίρνουν οι άλλοι αγοράζοντας την εικόνα που φτιάξαμε.

 

Αυτός ο κατακερματισμός του εαυτού και των σχέσεών μας είναι ο κανόνας σήμερα.

Αφθονία και σύγκριση

Σε έναν χώρο όπου ο καθένας πλασάρει τη διαφήμισή του, φυσικό επόμενο είναι να επικρατεί και μια διαρκής σύγκριση.Τι είναι τα social media αν όχι μια αρένα status; Ποιός θα επιμεληθεί καλύτερα το status του είναι η ύψιστη αποστολή στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, σε πολλές περιπτώσεις. Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν, υπάρχει μια κυνική αποτίμηση εαυτού και Άλλου.

 

Αποτίμηση εαυτού γίνεται μέσω της σύγκρισης του ψηφιακού υποκειμένου μας με των άλλων. Σε σχέση με τους άλλους, πόσο καλά περνάω, πόσο ευτυχισμένος/επιτυχημένος είμαι (φαίνομαι ότι είμαι); Τι έχουν οι άλλοι, που εμείς δεν έχουμε και πρέπει να αποκτήσουμε όσο πιο σύντομα γίνεται;

 

Εύκολα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι δεν μπορείς να αντλήσεις αυθεντική αυτοεκτίμηση έτσι. Συνέπεια μιας τέτοιας ατέρμονης σύγκρισης είναι και η αγνωμοσύνη. Πώς να είσαι ευγνώμων άμα βλέπεις μονίμως το καλύτερο, το πιο γρήγορο, το πιο όμορφο; Ναι, στα λόγια είμαστε όλοι ευγνώμονες για όσα έχουμε, αλλά ξέρουμε τι σημαίνει ευγνωμοσύνη; Είναι μια κατάσταση πραγματικής χαράς. Μια κατάσταση ευχαριστίας και απουσίας άγχους, ενώ εμείς είμαστε μέσα στη μιζέρια και στο στρες.

 

Επιπλέον υπάρχει και η αποτίμηση των άλλων. Αυτό γίνεται μέσω της προβολής της αφθονίας. Μόλις οι προσωπικές μας σχέσεις φτάνουν μπροστά σε κάποιο πρόβλημα, η αφθονία που εμφανίζεται μπροστά μας στα social media είναι άκρως δελεαστική. Δεν προσπαθούμε να διατηρήσουμε τις ήδη υπάρχουσες σχέσεις μας. Απωθούμε το πρόβλημα προβαίνοντας σε μια απλή αντικατάσταση. Μπορούμε να βρούμε φίλους που θα περνάμε καλύτερα ή παρτενέρ πιο όμορφους/όμορφες.

 

Βέβαια στο τέλος, με τέτοια κριτήρια και με αυτή τη λογική της αντικατάστασης δεν θα έχουμε ούτε μία αληθινή σχέση. Αφού εμείς είμαστε ανίκανοι να αγαπήσουμε – που σημαίνει να παλέψουμε, γιατί οι άλλοι να μας αγαπήσουν; Αν το συνδέσουμε και με τον κατακερματισμό που αναφέραμε παραπάνω, μπορούμε να σκεφτούμε ότι το να αγαπάς κάποιον έχει να κάνει με την αποδοχή του ως όλον, και όχι με την αποδοχή ή απόρριψη μιας εικόνας του.

 

Αυτή η ωμή αποτίμηση εαυτού και αλλήλων σαν απορρυπαντικά μας έχει φτάσει εδώ, σε αυτή την απογοήτευση με τον εαυτό μας και τους άλλους. Απαιτούμε κιόλας από τους άλλους, να μας βλέπουν ως μοναδικότητες, τη στιγμή που εμείς τους εξομοιώνουμε όλους με άλλα πόσα εκατομμύρια. Έτσι, είμαστε υπερκοινωνικοί φαινομενικά στα social media αλλά κατ’ ουσίαν μόνοι. Όσα chat και αν ανοίξουμε, αν η μοναδικότητα του άλλου προσώπου δεν μας γίνει βίωμα, δεν θα γίνουμε ούτε εμείς το μοναδικό αυτό πρόσωπο για κάποιον άλλο.

Προσοχή, πλήξη και δημιουργικότητα

Από που να αρχίσει και που να τελειώσει κανείς με το θέμα της συγκέντρωσης στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή.

 

Δεν είναι και κανά καινούργιο νέο να πούμε ότι πλέον, στην γενιά του tiktok και της προσοχής των 9 δευτερολέπτων σαν τα χρυσόψαρα, αδυνατούμε να κάνουμε μια απλή συγκροτημένη σκέψη χωρίς να διασπαστεί η προσοχή μας.

 

Προφανώς τα reels και τα tiktok βίντεο δυσχεραίνουν τη κατάστασή μας, αφού είναι λες και καθημερινά κάνουμε προπόνηση για όλο και μικρότερο χρόνο προσοχής. Έχουμε γίνει πρωταθλητές πλέον.

 

“Το εικοσιτετράωρο της καθημερινότητάς μας; Μια κόλαση περισπασμων. Περνάμε ώρες ολόκληρες μπροστά σε οθόνες, με συνεχείς ειδοποιήσεις, ατελείωτα μηνύματα, αιτήματα, πληροφορίες, ανεξακριβωτες ειδήσεις, φωτογραφίες, βίντεο”.(3)

 

Αυτός ο διασκορπισμός της σκέψης έχει και ολέθριες συνέπειες στη δημιουργικότητά μας. Ξέρουμε ποιό είναι το μυστικό της δημιουργίας; Η βαρεμάρα, η πλήξη.

 

Όταν ήμασταν παιδιά, αν μας έβαζαν σε ένα δωμάτιο χωρίς παιχνίδια, η φαντασία μας και η εφευρετικότητά μας, οργίαζαν. Αυτό δεν οφειλόταν απλώς και μόνο στην παιδική μας ηλικία αλλά και στην ανθρώπινη τάση για δράση και δημιουργία. Η οποία όμως δεν μπορεί να πραγματωθεί αν δεν υπάρχει η πλήξη. Αν δεν βαριόμαστε ποτέ, επειδή έχουμε απόλυτη πρόσβαση σε ατελείωτο περιεχόμενο, πώς περιμένουμε να είμαστε περισσότερο δημιουργικοί (ή παραγωγικοί, αν και δεν μ’αρέσει ο όρος).

 

“Αυτή η διασκορπισμένη προσοχή χαρακτηρίζεται από αστραπιαίες εναλλαγές της εστίασης σε διάφορα καθήκοντα, πηγές πληροφόρησης και διεργασίες. Δεδομένης, μάλιστα, της ελάχιστης ανοχής της στη πλήξη, δεν επιτρέπει ούτε εκείνη τη βαθιά πλήξη που παίζει αρκούντως σημαντικό ρόλο στη δημιουργικότητα” σημειώνει ο Χαν στο βιβλίο του “Κοινωνία της κόπωσης” (4). Παρακάτω δε λέει ότι “η τεχνική διαχείρισης του χρόνου και της multitasking προσοχής δεν αντιπροσωπεύει καμία πολιτισμική πρόοδο” εξηγώντας παρακάτω την ομοιότητα του multitasking των ανθρώπων με το multitasking των άγριων ζώων!

 

Οτιδήποτε έφερε αξία στον κόσμο, έγινε από ανθρώπους που διέθεταν συγκέντρωση και μπορούσαν να “βυθιστούν στα πράγματα” (βλ vita contemplativa).

 

Ο Winifred Gallagher στο βιβλίο του Rapt: Attention and the focus life γράφει (5):

“. . .your life – who you are, what you think, feel, and do, what you love – is the sum of what you focus on. . .If you could just stay focused on the right things, your life would stop feeling like a reaction to stuff that happens to you and become something that you create: not a series of accidents, but a work of art.”

Όπως οι πολλές βιτρίνες διαρρηγνύουν τις αληθινές σχέσεις, έτσι και η συνεχής κατανάλωση περιεχομένου ματαιώνει κάθε δημιουργικότητα και φαντασία.

Διαφάνεια και μυστικότητα

Όπως αναφέραμε παραπάνω, τα social media είναι ουσιαστικά αρένα status και μέσα σε αυτή την αρένα ο καθένας είναι “διαφημιστικό υποκείμενο του εαυτού του”. Επομένως, “τα πάντα μετρώνται με βάση την εκθεσιακή του αξία. Η εκτεθειμένη κοινωνία είναι μια πορνογραφική κοινωνία” γράφει ο Χαν στο βιβλίου του “Η κοινωνία της διαφάνειας” (6).

 

Οτιδήποτε δεν προβάλλεται παύει να έχει σημασία. Διαρκώς υποκύπτουμε στον πειρασμό να εκθέτουμε οτιδήποτε βοηθάει στο διαφημιστικό μας σποτ. Από βιώματα μέχρι ανθρώπινες σχέσεις (και εννοείται υλικά αγαθά). Βέβαια, από ψυχολογικής άποψης, όπως λέει ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος, “τη στιγμή που διαλαλώ την ευτυχία μου, μεγαλώνει και ο φόβος ότι θα τη χάσω” (7). Αυτός που φλεξάρει είναι αυτός που φοβάται περισσότερο την απώλεια. Πέρα από την αξία του ίδιου του αντικειμένου ή της σχέσης που επιδεικνύει, φοβάται ότι χάνοντας το θα καταρρεύσει και το status που κέρδισε πάνω σε αυτό.

 

Έχουμε ξεχάσει την αξία του μύχιου και κάθε τόσο θυσιάζουμε προσωπικά βιώματα και σχέσεις, εκθέτοντας τα στην βιτρίνα των social media. Αψηφούμε την αξία της μυστικότητας, που είναι ένδειξη σεβασμού απέναντι σε ό,τι απαρτίζει τη ζωή μας. Μέσα σε αυτή την ιστορία της υπερέκθεσης, φωλιάζει και μπόλικος φθόνος φυσικά, αλλά δεν θα επεκταθούμε περαιτέρω. Ας σταθούμε στο γεγονός ότι στην υπερθεατότητα, ρευστοποιείται ο βίος μας, και απαλλάσσεται από οποιαδήποτε αυταξία.

“Χυδαία είναι η υπερθεατότητα, απ’ την οποία απουσιάζει κάθε αρνητικότητα της απόκρυψης, της απροσιτότητα και της μυστικότητας. […] Χυδαία είναι η επιταγή να παραδίδονται τα πάντα στην επικοινωνία και στη θεατότητα. Χυδαία είναι η πορνογραφική έκθεση του σώματος και της ψυχής”.

– Χαν(6)

Επίλογος – Γιατί το τέλος των social media; – Λυσάρι έχουμε;

Μπορούσαμε να πούμε και πολλά περισσότερα, όπως την επιτάχυνση που χαρακτηρίζει τη ζωή μας και την αξία της επιβράδυνσης. Θα μπορούσαμε να διαπιστώσουμε την non-stop κοινωνικότητα που έχει φέρει η εποχή των social media και που εξαφανίζει την απουσία του άλλου – η οποία είναι προϋπόθεση ώστε να εκτιμήσουμε τη παρουσία του- μέσω της διαρκούς συνδεσιμότητας. Άλλο ένα ζήτημα που αφορά ιδιαίτερα τους επιστήμονες της γνώσης είναι και το ζήτημα της διαχείρισης του τεράστιου όγκου πληροφορίας και της αδυναμίας του σύγχρονου ανθρώπου να μετουσιώσει οποιαδήποτε πληροφορία σε γνώση. Τα social media εμπεριέχουν ατελείωτες προκλήσεις και έχουν προκαλέσει προβλήματα σε πολλά επίπεδα. Ωστόσο έχουμε αφήσει αναπάντητα κάποια ερωτήματα.

 

Γιατί το τέλος των social media; Επιπλέον, ωραία τα είπαμε, αλλά έχουμε και καμιά λύση; Υπάρχει διέξοδος;

 

Ας ξεκινήσουμε με τον τίτλο του κειμένου. Πιστεύω ότι τα social media έχουν φτάσει σε ένα τέλμα. Πιστεύω ότι όντως ήρθε το τέλος τους. Αυτό διότι, αν επικρατήσει  ο ανθρωπότυπος με τα χαρακτηριστικά που περιγράψαμε παραπάνω – ο κατακερματισμένος, ο άνθρωπος-απορρυπαντικό που δεν μπορεί να χτίσει μια ουσιώδη σχέση ή να αποκτήσει αυθεντική αυτοεκτίμηση, ο homo distractus που δεν μπορεί να συγκεντρωθεί σε τίποτα, ο άνθρωπος που μετατρέπει τη ζωή του σε βιτρίνα και θυσιάζει κάθε ιδιωτικότητα στον βωμό του status – τότε δεν θα έχουμε εαυτό στο τέλος να σχετιστεί με τους άλλους. Τι νόημα θα έχει η κοινωνικοποίηση που εξυπηρετούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τότε; Η ειρωνεία θα είναι ότι μέσα σε αυτά τα μέσα θα έχουν δημιουργηθεί οι συνθήκες που μας κατακερμάτισαν ως προσωπικότητες ολοκληρωτικά. Τα social media θα έχουν αυτο-αναιρεθεί!

 

Ωραία, καμιά πρόταση έχουμε; Όχι. Θα αποφύγω να δώσω συμβουλές-συνταγές, γιατί πολύ απλά, δεν τις έχω. Φυσικά και υπάρχουν κατευθύνσεις προς τη λύση, ωστόσο θα επιλέξω να μην τις συμπεριλάβω. Ο πρώτος λόγος είναι επειδή χρήζουν ξεχωριστής ανάλυσης και ο δεύτερος λόγος είναι επειδή δεν είναι όλα τόσο απλά και ευκολο-χώνευτα. Δεν μπορούμε απλώς να βρούμε μερικά τρικ και εμείς οι πιο “έξυπνοι” να τη γλιτώσουμε ενώ οι υπόλοιποι θα καταδικαστούν. Συζητάμε για μια νέα πρόκληση για τους ανθρώπους εν γένει.

 

Εξάλλου, αυτό το κείμενο δε φιλοδοξούσε να είναι άλλο ένα κείμενο έκθεσης, πρόλογος -μεταβατική – προβλήματα- λύσεις αλλά να θέσει σε μια δομημένη και απτή βάση κάποιες διαστάσεις του προβλήματος.

 

Είναι κρίσιμης σημασίας να αποδεχτούμε τον προβληματισμό μόνο του.  Μόνο έτσι θα βρούμε τον δρόμο προς την γόνιμη διαχείριση, μέσα σε ένα περιβάλλον ησυχίας, επιβράδυνσης και βαθιάς σκέψης. Εκεί θα βρούμε ξανά την έμπνευσή μας. Αυτό είναι ένα καλό πρώτο βήμα. Τουλάχιστον ας προβληματιστούμε, προτού ξεχάσουμε να το κάνουμε και αυτό.

 

Παραπομπές

Παρακάτω παραθέτω το τελευταίο podcast “Χωρίς Σημειώσεις” , που δημοσιεύτηκε πρόσφατα, στο οποίο συζητήσαμε με τον κύριο Νίκο Λεβεντάκη και τον φίλο Φίλιππο το ζήτημα της ψηφιακής ανησυχίας.

Πάτα εδώ

Βιβλία που μου έδωσαν ιδέες:

  1. Ο πολιτισμός του χρυσόψαρου – Μπρυνο Πατινο
  2. Η κοινωνία της κόπωσης – Μπιουνγκ-Τσου Χαν
  3. Hamlet’s blackberry – William Powers
  4. Deep work, Cal Newport
  5. Η κοινωνία της διαφάνειας – Μπιουνγκ-Τσου Χαν
  6. Ψηφιακός ανθρωπισμός – Θεοφάνης Τάσης

Άρθρα-βίντεο που μου έδωσαν ιδέες:

Εικόνες

Εικόνα κειμένου: Main

Ο κατακερματισμός του εαυτού

Αφθονία και σύγκριση

Διάσπαση προσοχής

Διαφάνεια και μυστικότητα