Εισαγωγή


Το σκάκι αποτελεί το παιχνίδι όλων των λαών. Μία παγκόσμια γλώσσα.

Λέγεται ότι το σκάκι προήλθε από την Ινδία περίπου τον 7ο αιώνα, η αξία των κομματιών καθορίστηκε στην Ισπανία τον 15ο αιώνα και οι κανόνες οριστικοποιήθηκαν τον 19ο αιώνα. (1)

Μερικά από τα μεγαλύτερα πνεύματα στην ιστορία ασχολήθηκαν με το σκάκι. Από τον Άλμπερτ Αϊνστάιν και τον Βενιαμίν Φραγκλίνο μέχρι τον Σεργκέι Προκόφιεφ και τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ.

Επιχειρήσεις του χρηματοοικονομικού κλάδου χρησιμοποιούν σκακιστικά κομμάτια στις διαφημίσεις τους, προκειμένου να περάσουν το μήνυμα της στρατηγικής και της διορατικότητας.

Όμως αυτό το παιχνίδι, πέρα από την πολυπλοκότητα που το συνθέτει, έχει και τη δυνατότητα να μας διδάξει πολύτιμα μαθήματα.

Χωρίς να καθυστερούμε άλλο, μερικά από αυτά που έμαθα από προσωπικά μου βιώματα παραθέτω παρακάτω.

 

Δεν υπάρχει περιθώριο για δικαιολογίες


Οι άνθρωποι έχουμε ένα απίστευτο ταλέντο: να βρίσκουμε δικαιολογίες και εξόδους στον πληγωμένο εγωισμό μας. Δικαιολογίες για τα λάθη και την ανικανότητά μας.

Σε ένα απλό παιχνίδι Monopoly αν χάσουμε, θα κατηγορήσουμε την κακή ζαριά, ότι δεν έχουμε παίξει ή ασχοληθεί πολύ με τη Monopoly ή ακόμα ότι οι άλλοι μας ξεγέλασαν και δεν το πήραμε πρέφα. «Ακόμα και τον ίδιο τον Θεό θα κατηγορούσαμε ώστε να μην αποδεχτούμε την ενοχή μας», λέει ο Καμύ.

 

Κανείς δεν είναι ικανοποιημένος από την τύχη του, ακόμα κι αν είναι η καλύτερη. Και κανείς δεν είναι δυσαρεστημένος απ’ το μυαλό του, ακόμα κι αν είναι το χειρότερο.

 –Baltasar Gracian

 

Στο σκάκι όμως, οι αντίπαλοι έχουν τα ίδια ακριβώς κομμάτια και τον ίδιο χρόνο σκέψης. Και μάλιστα, με τον παράγοντα τύχη να είναι εκμηδενισμένος. Δεν νομίζω κιόλας, ότι υπάρχουν πολλά παιχνίδια που δεν παίζει κανένα ρόλο (έστω τον ελάχιστο) η τύχη.

Επομένως, αν χάσεις δεν μπορείς να κατηγορήσεις κανέναν και τίποτα πέρα από σένα και τα λάθη σου κατά της διάρκεια του παιχνιδιού. Δηλαδή, πρέπει να αναλάβεις την ευθύνη για την ήττα σου.

Μου έδωσε λοιπόν, την ευκαιρία να μάθω τι σημαίνει να ξεστομίζεις το “εγώ φταίω”. Τι σημαίνει να αναλαμβάνεις την ευθύνη. Και ήταν κάτι παραπάνω από πολύτιμο λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι βρισκόμαστε στην εποχή της θυματοποίησης όπου για όλα τα δεινά μας φταίει κάποιος άλλος.

Οπότε, ύστερα από κάθε επίπονη ήττα το μότο ήταν ένα: “Εσύ φταις. Τώρα μάζεψε τον εγωισμούλη σου και προχώρα πιο ταπεινά”. Και αυτό, επιπλέον, μερικές φορές οδήγησε σε πολύ όμορφες νίκες στο μέλλον. Τόσο απλά.

 

Η σύγκρουση είναι απαραίτητη


Λέγεται συχνά ότι μαθαίνεις τον εαυτό σου πραγματικά όταν μπλεχτείς πρώτη φορά σε καβγά . Αυτό σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει τράβα παίξε ξύλο. Σημαίνει απλώς ότι αποκτάς αυτογνωσία μέσα από προκλήσεις και καταστάσεις κινδύνου, είτε χαμηλού είτε υψηλού.

Από την ταινία Fight Club (2)

Αυτό ισχύει και στο σκάκι, σε άλλο βαθμό φυσικά, όπως και σε πολλά άλλα παιχνίδια. Πρέπει να συγκρουστείς αν θες να κερδίσεις. Και όχι μόνο αυτό. Πρέπει να συγκρουστείς για να μάθεις ποιος είσαι.

Μέσα στο παιχνίδι αποκαλύπτεται ένα είδος διανοητικής επιθετικότητας ή βίας. Απλώς εκδηλώνεται πιο ευγενικά και χωρίς απώλειες ή τραυματισμούς.

Ωστόσο, ο στόχος είναι να «αποδομήσεις το μυαλό του αντιπάλου», να επικρατήσεις ενάντια στη σκέψη και τα σχέδιά του και να αποδειχτείς πιο «έξυπνος» ή «διαβασμένος», χωρίς φυσικά αυτό να σημαίνει ότι έχεις να χωρίσεις κάτι μαζί του πέρα από τη σκακιέρα.

Αυτές οι συγκρούσεις και οι καταστάσεις πίεσης είναι ιδανικές για να γνωρίσεις τον εαυτό σου. Βασικά δεν είναι μόνο ιδανικές. Είναι απαραίτητες!

Πώς θα μάθεις τι δυνάμεις και αντοχές έχεις αν δεν υποχρεωθείς να τις αξιοποιήσεις; Πώς θα μάθεις τις αδυναμίες σου, αν κάποιος δεν πατήσει πάνω σε αυτές; Υπ’ αυτή την έννοια ο αντίπαλός γίνεται μακροπρόθεσμα και ο καλύτερός σου δάσκαλος.

 

Επίλεξε τι θα θυσιάσεις


Ανέκαθεν γούσταρα τον τρόπο παιχνιδιού του Ταλ (σοβιετικός σκακιστής, εβραϊκής καταγωγής και ο όγδοος Παγκόσμιος Πρωταθλητής). Ήταν ριψοκίνδυνοςπερίπλοκος, και στα όρια του παραλόγου. Είχε ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό: θυσίαζε τα πάντα πριν κάνει ματ. Υπάρχουν παρτίδες που κέρδισε θυσιάζοντας βασίλισσες, πύργους, άλογα, τα πάντα! Πιστεύω ότι αν μπορούσε να θυσιάσει και τον βασιλιά θα το έκανε.

Αυτό που μου άρεσε πάντα ήταν η προσήλωσή του στον σκοπό του: το ματ. Και ταυτόχρονα, η πλήρης αδιαφορία του για οποιαδήποτε άλλη απώλεια προέκυπτε στην πορεία προς την επίτευξη αυτού του σκοπού. Και το έκανε θεαματικά. Ήταν κάτι που με συνάρπαζε.

Ειδικά στο σκάκι, φαίνεται πόσο παράλογο είναι το παιχνίδι κάποιου που δεν έχει σκοπό. Για παράδειγμα, κάνει μόνο προσωρινές απειλές, χωρίς στρατηγική. Εστιάζει περισσότερο στα μέσα (στα κομμάτια) παρά στον σκοπό (το ματ).

Αυτό ισχύει και στη ζωή αν το σκεφτούμε.

Πρωτίστως πρέπει να καταλάβεις ποια είναι τα μέσα και ποιος είναι ο σκοπός σου. Και αυτό θέλει ξεκαθάρισμα.

Καλείσαι να θυσιάσεις προκειμένου να εκπληρώσεις τον στόχο σου. Ουσιαστικά καλείσαι να επιλέξεις τι θυσία θα κάνεις. Γιατί ό,τι και αν κάνεις, θα θυσιάσεις κάτι.

Με ένα πιο απλό και καθημερινό παράδειγμα: είτε θα θυσιάσεις την άνεσή σου για να πας γυμναστήριο και να έχεις ένα υγιές και δυνατό σώμα, είτε θα θυσιάσεις την υγεία και τη δύναμη του σώματός σου προκειμένου να αράξεις σπίτι.

Μερικές φορές προσπαθούμε να τα έχουμε όλα. Όμως ξέρουμε πως όποιος πατάει σε δύο βάρκες, συνήθως, πνίγεται.

 

«Οἶδά σου τά ἔργα, ὅτι οὔτε ψυχρός εἶ οὔτε ζεστός· οὕτως ὅτι χλιαρός εἶ, καί οὔτε ζεστός οὔτε ψυχρός, μέλλω σε ἐμέσαι ἐκ τοῦ στόματός μου»

 –Αποκάλ. γ’ 15-16

 

Αυτό που μου είπε το σκάκι είναι: επίλεξε τι θα θυσιάσεις. Και επίλεξε σοφά.

Αν θες μία αναλυτικότερη περιγραφή για τη θυσία, θα τη βρεις εδώ.

 

Δεν είσαι όλα όσα θα μπορούσες να είσαι


Εδώ πάμε στα πιο θεωρητικά – συμβολικά.

Όλοι (μάλλον) ξέρουμε ότι το πιόνι είναι το κομμάτι με τη μικρότερη αξία στο σκάκι. Είναι αυτό το οποίο ανταλλάσσεται ή θυσιάζεται πιο εύκολα.

Αυτό το οποίο κάποιοι μπορεί να μη ξέρουν, είναι ότι το πιόνι έχει μικρή αξία στο άνοιγμα (στην αρχή δηλαδή) και στο μέσο της παρτίδας. Στο φινάλε όμως, τα πιόνια είναι τα πιο καθοριστικά (ξέρω, φίλε σκακιστή, ανάλογα τη θέση – άσε με να πω αυτό που θέλω).

Ένα παραπάνω πιόνι στο φινάλε, ή ένα πιόνι στη σωστή θέση μπορεί να κρίνει όλη τη παρτίδα! Η ερώτηση είναι: γιατί;

Γιατί το πιόνι έχει την προοπτική! Αν φτάσει ως απέναντι στη σκακιέρα, μπορεί να γίνει ό,τι θέλει (εκτός από Βασιλιάς – υπάρχει και μια ιεραρχία). Αυτή η προοπτική λοιπόν, αλλάζει όλες τις ισορροπίες στο πιο κρίσιμο σημείο της παρτίδας.

Η προοπτική του πιονιού λοιπόν, μου θυμίζει την ιδέα του δυνητικού εαυτού. Τι άνθρωπος θα μπορούσες να είσαι αν, όπως λέει και ο Jordan Peterson, “είχες πραγματώσει το μέγιστο των δυνατοτήτων σου;”.

Και αναφέρει προηγουμένως «Όλοι, πιστεύω, διαισθάνονται ότι είναι κάτι παραπάνω απ’ ό,τι έχουν επιτρέψει ως τώρα να πραγματωθεί. Αυτή η δυναμική συχνά συσκοτίζεται από προβλήματα υγείας, κακοτυχίες και τις διάφορες αναποδιές της ζωής. Όμως μπορεί επίσης να επισκιάζεται από την απροθυμία μας να εκμεταλλευτούμε στο έπακρο τις ευκαιρίες που μας επιφυλάσσει η ζωή – σε συνδυασμό με θλιβερά σφάλματα κάθε είδους, μεταξύ των οποίων και η αποτυχία μας να επιδείξουμε πειθαρχία, πίστη, φαντασία και αφοσίωση». (2)

 

Μτφρ: “Δεν είσαι όλα όσα θα μπορούσες να είσαι, και το ξέρεις” – Jordan Peterson (3)

 

Και αυτή την ιδέα ακριβώς υλοποιεί το πιόνι όταν γίνεται βασίλισσα. Η εκπλήρωση του δυνητικού εαυτού.

Αυτό που μου άρεσε πολύ σε αυτή την ιδέα είναι ότι είναι αντίθετη με το “Είσαι εντάξει έτσι όπως είσαι”. Όχι δεν είσαι. Μπορείς να είσαι πολλά παραπάνω. Και αυτή την προοπτική πρέπει να έχεις στο νου σου. Την προοπτική του πιονιού στο φινάλε.

Κλείνοντας


Υπάρχουν πολλά που μπορώ να πω ακόμα. Όπως η σκέψη ότι μετά την παρτίδα όλα τα κομμάτια, ασχέτως ιεραρχίας μπαίνουν στο ίδιο κουτί (η ιδέα της ισότητας των ανθρώπων μετά τον θάνατο). Και αυτό είναι απόδειξη ότι το σκάκι έχει τη δυνατότητα να μας δώσει πολύτιμα μαθήματα ζωής.

Και πολλές φορές που αναρωτήθηκα: τι νόημα είχε τελικά όλη αυτή η ενασχόληση με το σκάκι; Βγάζει πουθενά όλη η αυτή η ιστορία; Μπορείς να γίνεις κάπως καλύτερος σαν άνθρωπος μέσα από το σκάκι; Οι απαντήσεις ήρθαν σε βάθος χρόνου.

Πρώτον, πήρα όλα τα παραπάνω μαθήματα.

Δεύτερον, συνειδητοποιώ πλέον πόσο δημιουργικός ήταν ο χρόνος ενασχόλησης με το σκάκι. Έψαχνα λύσεις σε σκακιστικά προβλήματα, έφτιαχνα δικά μου, προσπαθούσα να καταλάβω τις ιδέες πίσω από κινήσεις μεγάλων παικτών, ανέλυα διεξοδικά τις παρτίδες που έχανα κτλ.

Και τρίτον, μέσα από το σκάκι βρήκα ανθρώπους. Και μακάρι να μπορούσα να αποτυπώσω και όλες τις εμπειρίες μου μαζί τους. Από φιλοσοφικές συζητήσεις για ώρες με φίλους πάνω από μια σκακιέρα μέχρι και κυνηγητά με φύλακα, επειδή παίζαμε σκάκι μέχρι αργά το βράδυ μέσα σε κλειστό πάρκο. Όλοι οι φίλοι που απέκτησα όμως, μέσα από μία κοινή αγάπη, το σκάκι, ίσως τελικά να είναι το πιο σημαντικό από αυτά που μου έδωσε ο Βασιλιάς των παιχνιδιών.

Οπότε, ευελπιστώ να αγαπήσουν και άλλοι τα 64 τετράγωνα, που αγαπήσαμε και εμείς.

Κλείνω με τα λόγια του Στεφάν Τσβάιχ από το βιβλίου του “Σκακιστική Νουβέλα” (3):

«Γνώριζα πολύ καλά, από προσωπική πείρα, την μυστηριώδη έλξη που ασκεί το  “βασιλικό παιχνίδι”, αυτό και μόνο αυτό, ανάμεσα σε όλα τα παιχνίδια που έχει επινοήσει ο άνθρωπος, ξεφεύγει με υπεροχή από την τυραννία της τύχης και απονέμει τις δάφνες της νίκης μόνο στη διάνοια, ή μάλλον σε ένα συγκεκριμένο είδος διανοητικού χαρίσματος. Μήπως όμως είναι σφάλμα προσβλητικό και στενόμυαλο να ονομάζουμε το σκάκι παιχνίδι; Δεν είναι και αυτό μια επιστήμη, μια τέχνη, κάτι που αιωρείται ανάμεσα στις δύο έννοιες, όπως η σαρκοφάγος του Μωάμεθ ανάμεσα στον ουρανό και στη γη, μια μοναδική σύνδεση ανάμεσα σε όλα τα ζεύγη των αντιθέτων∙ πανάρχαιο κι όμως αέναα νέο, μηχανικό στην κίνηση κι όμως εκπληρώνει τον σκοπό του μονάχα μέσω της φαντασίας, περιορισμένο σε μία γεωμετρικά στενή επιφάνεια και την ίδια στιγμή απεριόριστο στους συνδυασμούς του, διαρκώς εξελισσόμενο κι όμως στείρο∙ μια σκέψη που δεν οδηγεί πουθενά, μια μαθηματική εξίσωση που δεν επιλύει τίποτα, μια τέχνη χωρίς έργα, μια αρχιτεκτονική χωρίς ύλη και παρ’ όλα αυτά αποδεδειγμένα πιο ανθεκτικό στην ύπαρξη και την υπόσταση του από όλα τα βιβλία και τα έργα τέχνης, το μοναδικό παιχνίδι που ανήκει σε όλους τους λαούς και σε όλες  τις εποχές».

 

Παραπομπές


(1): Wikipedia

(2):Πέρα από την τάξη – 12 επιπλέον κανόνες για τη ζωή,
Jordan B. Peterson, Εκδ. Key Books,
Μτφρ. Αλεξάνδρα Κονταξάκη, Επ. Λένια Μαζαράκη,
Αθήνα Νοέμβριος 2021, σελ 73-74

(3): Σκακιστική Νουβέλα, Στέφαν Τσβάιχ,
Εκδόσεις ΜΙΝΩΑΣ , Μετάφραση Άντζη Σαλταμπάση, σελ. 23

 

Πηγές Εικόνων