“Ο άνθρωπος θα’πρεπε να είναι ικανός να σχεδιάζει μία εισβολή, να γράφει μια σονάτα, να σχεδιάζει ένα κτίριο, να κουμαντάρει ένα πλοίο, να κλείνει ένα ισοζύγιο, ν’αλλάζει ένα μωρό, να παίρνει και να δίνει διαταγές, να παλεύει, να πεθαίνει γενναία. Η εξειδίκευση είναι για τα έντομα”. Ένα από τα αγαπημένα μου αποφθέγματα του Ρόμπερτ Χενλάιν. Απόλυτο και γενικευτικό. Ο αγαπημένος μου συνδυασμός.

Αξίζει, όμως, να συλλογιστούμε την έννοια της πολυμάθειας και της καθολικότητας του ανθρώπου. Τι σημαίνει όμως πολυμάθεια; Ποιός είναι homo universalis;

Η πολυμάθεια είναι η κατοχή πολλών γνώσεων σε ποικίλους τομείς. Και όταν λέμε κατοχή γνώσεων δεν εννοούμε την απλή αποστήθιση (πολλών) πληροφοριών και το παπαγάλισμά τους σε κάθε ευκαιρία για μόστρα. Εννοούμε την πραγματική γνώση και κατανόηση. Αυτό απαιτεί χρόνο, πειραματισμούς, συγκέντρωση και γενικότερα αφομοίωση της γνώσης.

Υπάρχουν όμως άνθρωποι που κατάφεραν να κατακτήσουν τη γνώση σε πολλούς τομείς; Υπήρξαν πράγματι κάποιοι. Αρχετυπικές μορφές αυτού που λέμε homo universalis (πανεπιστήμων άνθρωπος- αναγεννησιακός όρος) είναι ο Αριστοτέλης και o Leonardo Da Vinci. Ο πρώτος για παράδειγμα έμεινε γνωστός ως φιλόσοφος, όμως στην πραγματικότητα ασχολήθηκε και με τη φυσική, τη βιολογία, τη ζωολογία, τη μεταφυσική, τη λογική, την ηθική, την ποίηση, το θέατρο, τη μουσική, τη ρητορική, την πολιτική και δεν συμμαζεύεται. Και ο δεύτερος έμεινε γνωστός για τον πασίγνωστο πίνακά του, τη Μόνα Λίζα (της οποίας το χαμόγελο ενέπνευσε πολλούς άλλους ζωγράφους) ή τον “Μυστικό Δείπνο” όμως στα σημειωματάριά του βρήκαμε το μυαλό του ιδιοφυούς αυτού ανθρώπου να ασχολείται και με την ανατομία, την χαρτογραφία κ.α. Ο Da Vinci βασικά είναι ο αντιπρόσωπος του Homo Universalis. Όπως καταλαβαίνουμε, πρόκειται για ανθρώπους “άσβεστης περιέργειας” και “πυρετώδους εφευρετικής φαντασίας”.

Ζούμε όμως σε μία πραγματικότητα με πολλά εμπόδια για όποιον “φιλόδοξο” επιδιώκει να γίνει πανεπιστήμονας. Πρώτο και κύριο πρόβλημα είναι η αφθονία της πληροφορίας. Παλιότερα τα βιβλία ήταν μετρημένα και λιγότερα. Έτσι κάποιος που διψούσε για γνώση καταβρόχθιζε ό,τι είχε στην κατοχή του και το μάθαινε τέλεια. Τώρα έχει σχεδόν όποιο βιβλίο στον κόσμο θέλει. Αυτό προκαλεί μια αδιαφορία προς τη γνώση μιας και η πρόβαση έγινε τόσο εύκολη, ο άνθρωπος έχασε τον ενθουσιασμό του. Γενικότερα οτιδήποτε είναι εύκολο, σνομπάρεται. Όμως, σε κάποιους, προκαλεί και πελάγωμα. “Στα νιάτα μου δεν μπορούσα να μπω σε κάποια μεγάλη βιβλιοθήκη, ας πούμε εκατό χιλιάδων τόμων, χωρίς να με κατακλύσει ένα συναίσθημα οδύνης και πνευματικής ταραχής” έλεγε ο Quincey, καθώς ” κατά πάσα πιθανότητα θα κληθώ στους ουρανούς προτού προλάβω να βγάλω το μέλι ούτε από το ένα εκατοστό αυτής της κυψέλης”. Αυτή η ανυπόφορη δίψα μπροστά σε όλη τη γνώση του κόσμου, και η θλίψη που τη συνοδεύει, αφού δεν θα ξεδιψάσουμε ποτέ, είναι ένα μοναδικό βίωμα για κάθε εν πορεία καθολικό άνθρωπο.

Συγχρόνως με την υπερπληροφόρηση, υπάρχουν άλλα δύο αρκετά σημαντικά προβλήματα. Η εξειδίκευση και η έλλειψη χρόνου. Τα έχουμε ακούσει στην έκθεση, όμως δεν τα έχουμε ζήσει ως πραγματικά προβλήματα και εμπόδια ακόμη μερικοί.

Το εργασιακό σύστημα είναι διαμορφωμένο έτσι, ώστε ο σύγχρονος εργαζόμενος να ξοδεύει όλη την ενέργειά του σε έναν τομέα, του τάδε τομέα, που αποτελεί τομέα κάποιου άλλου τομέα. Είναι φυσιολογικό, βέβαια, αφού η κατανομή κάθε όλο και πιο συγκεκριμένου τομέα στα μέλη της κοινωνίας καθιστά την ίδια την κοινωνία πιο αποτελεσματική. Όμως εδώ τίθεται και το δίλημμα αν αξίζει να θυσιάσουμε την καθολικότητα του ανθρώπου και τη σφαιρική γνώση στο όνομα της προόδου και της αποτελεσματικότητας. Είναι δύσκολο και πολυσύνθετο πρόβλημα. Δεν παύει όμως να είναι η εξειδίκευση εμπόδιο για κάθε άνθρωπο που επιδιώκει την καθολικότητα, όπως και η έλλειψη χρόνου.

Το εργασιακό σύστημα λοιπόν, δεν φτάνει που απαιτεί την προσοχή του εργαζόμενου σχεδόν αποκλειστικά σε έναν συγκεκριμένο τομέα, αλλά αυξάνονται και οι ώρες εργασίας, μειώνοντας τον ελεύθερο χρόνο του σύγχρονου ανθρώπου. Για να μην αναλύσουμε πως και τα σχεδόν επιβαλλόμενα λαιφ σταιλ, αν υιοθετηθούν από τους εργαζόμενους καταβροχθίζουν και τον πολύτιμο αυτό ελεύθερο χρόνο με βλακείες (πχ ριάλιτι σόου).

Όμως δεν μπορούμε να αρνηθούμε, πως υπάρχουν και θετικά στοιχεία στη σύγχρονη εποχή που ευνοούν την πολυμάθεια. Παραδόξως όμως αποτελούν την άλλη πλευρά των προβλημάτων που αναφέραμε πριν, στο ίδιο νόμισμα.

Ενώ πράγματι υπάρχει μεγάλη εξειδίκευση, μπορούμε να παρατηρήσουμε πως λόγω της τεχνικής προόδου, συνειδητοποιήσαμε ότι τα σύνορα μεταξύ των επιστημών είναι πιο κοντά από ότι φανταζόμασταν. Τα μαθηματικά με τη φιλοσοφία, η πληροφορική με την ιατρική, η βιολογία με την ψυχολογία και όλα αυτά μεταξύ τους συνδέονται πολύ στενά. Έτσι δημιουργήθηκε αυθόρμητα η ανάγκη ανθρώπων που γνωρίζουν παραπάνω από μία επιστήμες, και μπορούν να κάνουν τις απαραίτητες συνδέσεις επιταχύνοντας της πρόοδο με “την ένωση των κομματiών του παζλ”. Εξού και η διευκόλυνση που προσφέρεται από το εκπαιδευτικό σύστημα – ακόμα και στην Ελλάδα – ώστε να πάρουμε δεύτερο πτυχίο. Ωστόσο πρέπει να σημειώσουμε εδώ, ότι οι λύσεις αυτές δεν είναι λύσεις για όλους – προφανώς- και το πρόγραμμά τους πιθανότατα δεν τους επιτρέπει να διαβάζουν πολύ καθημερινά.

Προηγουμένως διατυπώσαμε το πρόβλημα του “πελαγώματος” μπροστά σε αυτόν τον τεράστιο όγκο πληροφοριών. Όμως αυτό έχει και ένα πιο αισιόδοξο αποτέλεσμα: την ικανότητα ενός ανθρώπου να διευρύνει την έρευνά του και σε άλλες επιστήμες, μιας και μέσω του ίντερνετ μπορούμε να βρούμε μια τεράστια ξένη βιβλιογραφία και να υπάρξει επικοινωνία με οποιονδήποτε άλλο ερευνητή του εξωτερικού που ασχολείται με το ίδιο θέμα.

Πέρα από τα θετικά και τα αρνητικά, η ευρυμάθεια έχει μία γοητεία διαφορετική. Η διαδικασία να προσπαθείς να τρέφεσαι διαρκώς με τη γνώση της εποχής σου, με όποια ευκαιρία η κάθε μέρα σου δίνει να κατακτάς ή μάλλον να χτίζεις άλλο λίγο και να υψώνεις, την πυραμίδα του ανθρώπινου πνεύματος, είναι συγκλονιστική. Παρότι η Αναγέννηση έφερε πολλά δεινά μετέπειτα – και καιρός είναι να πάψουμε να την εξιδανικεύουμε – απέδειξε πως το ανθρώπινο μυαλό είναι ικανό για πολλά περισσότερα από όσα νομίζουμε.

Πηγές:

https://www.gnomikologikon.gr/catquotes.php?categ=299 2ο στους Αφορισμούς

https://el.wikipedia.org/wiki/Homo_Universalis

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%84%CE%AD%CE%BB%CE%B7%CF%82

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9B%CE%B5%CE%BF%CE%BD%CE%AC%CF%81%CE%BD%CF%84%CE%BF_%CE%BD%CF%84%CE%B1_%CE%92%CE%AF%CE%BD%CF%84%CF%83%CE%B9

https://www.politeianet.gr/books/9789606624254-quincey-thomas-de-printa-epistoles-se-enan-neo-tou-opoiou-i-ekpaideusi-echei-paramelithei-11196