Η απρόσεκτη ερμηνεία του φαινομένου της ανόδου του ναζισμού στη Γερμανία θα υποσκελίζει πάντα οποιαδήποτε σοβαρή προσπάθεια αποτροπής της επανεμφάνισης οποιουδήποτε παρόμοιου πολιτικού φαινομένου στο μέλλον. Έχουν γραφτεί πολλά για τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, για τα πολιτικά γεγονότα, για τις πολεμικές συρράξεις, για τις ηγετικές προσωπικότητες, αλλά όλα αυτά δεν εξηγούν πώς μπόρεσαν οι Γερμανοί να ακολουθήσουν έναν τέτοιο ηγέτη όπως ο Χίτλερ και να πράξουν όσα έπραξαν, πώς ενστερνίστηκαν τις παράλογες ναζιστικές θεωρίες.

Η ανάγκη για μελέτη των κινήτρων των Γερμανών ώστε να γίνουν ναζί, αντιμετωπίζεται με περιφρόνηση από πολλούς ανθρώπους. Συχνά τους προσάπτονται κατώτερα κίνητρα όπως σαδισμός και καιροσκοπισμός ή μειωμένη κριτική ικανότητα ή αποδίδεται το φαινόμενο εξ’ ολοκλήρου στον κοινωνικό κομφορμισμό. Τα πρώτα είναι αρκετά απλουστευτικά ενώ το τελευταίο παρακάμπτει εντελώς το στοιχείο της ανθρώπινης βούλησης. Συνολικά δεν μπορούν να εξηγήσουν την τεράστια επιτυχία του ναζισμού τα πρώτα χρόνια του πολέμου που μόνο σε μία ενθουσιώδη συμμετοχή των Γερμανών πολιτών θα μπορούσε να οφείλεται. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Γερμανικό έθνος είχε ήδη εκείνη την εποχή τεράστια πολιτιστική κληρονομιά τόσο στην επιστήμη και την φιλοσοφία όσο και στην Τέχνη. Προκαλεί έκπληξη επίσης το πολύ αντιφατικό γεγονός ότι πολλοί Γερμανοί ασπάζονταν τον χριστιανισμό.

Χωρίς επαρκή απάντηση στο γιατί ακολούθησαν τον Χίτλερ πώς μπορούμε να προβλέψουμε την δική μας συμπεριφορά σε ανάλογες κρίσεις που μπορεί να εμφανιστούν στην ζωή μας; Ποιός μας εγγυάται ότι δεν θα κάναμε τα ίδια; Αν δεν κατανοήσουμε την γοητεία που άσκησε ο Εθνικοσοσιαλισμός στην ψυχή των Γερμανών τότε η επάνοδος του είναι πολύ πιθανή. Για αυτό κρίνεται απαραίτητη η διείσδυση σε ατομικό επίπεδο στην ψυχολογία του εθνικοσοσιαλισμού ώστε να αναγνωριστούν οι ψυχικές αδυναμίες που εκμεταλλεύτηκε η ναζιστική ρητορική με αποτέλεσμα να προσδέσει στο άρμα της τους Γερμανούς. Μία μέθοδος που ακολούθησαν πολλοί ιστορικοί και ψυχολόγοι για να πετύχουν τα παραπάνω ήταν οι συνεντεύξεις από πρώην εθνικοσοσιαλιστές. Ορισμένα πορίσματα της μεθόδου αυτής είναι εξαιρετικά διαφωτιστικά και αξίζει να τα μοιραστούμε.

Η επικράτηση του Ναζισμού ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τις συνέπειες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου στη Γερμανία. Η πραγματικότητα του «συνανήκειν» σε ένα ηττημένο στρατιωτικά έθνος, έγινε ακόμα πιο τραυματική στα σπίτια με βετεράνους του πολέμου όπου οι άνθρωποι αυτοί λειτουργούσαν σαν μια διαρκής υπενθύμιση της ήττας. Η φτώχεια, η πείνα και η κατάσταση της οικονομικής εξάρτησης που καλλιεργήθηκε από τα εξωτερικά δάνεια δημιούργησαν την αίσθηση της απώλειας της τιμής στον Γερμανό και αποτέλεσαν το γερμανικό όνειδος.

Η ντροπή είναι ένα αίσθημα γνωστό σε όλους τους ανθρώπους και συχνά χειρότερο και από οξύ πόνο. Ακριβώς επειδή είναι τόσο επώδυνη, το άτομο καταφεύγει σε ορισμένους αμυντικούς μηχανισμούς για να την αντιμετωπίσει. Αν την αφήσει να το κυριεύσει, καταλήγει τελικά να βιώνει την πραγματικότητα όχι «σαν να έκανε ένα λάθος » αλλά «σαν να είναι ένα λάθος» για αυτό και επιζητά την κατάσταση της απρόσωπης ύπαρξης. Στην κατάσταση αυτή, οι προσωπικές επιθυμίες και τα συναισθήματα σταματούν να εκδηλώνονται, ο άνθρωπος σταματά να αποτελεί ξεχωριστό άτομο και απαλλάσσεται από την ντροπή του δρώντας αποκλειστικά ως μέλος μιας μεγαλύτερης ομάδας, υπηρετώντας έναν «ανώτερο» σκοπό. Αυτό δεν ήταν βιώσιμο στην χρεοκοπημένη δημοκρατία της Βαϊμάρης αλλά ήταν απολύτως στις φαντασιακές υποσχέσεις του Χίτλερ για αναγέννηση του έθνους και παγκόσμια κυριαρχία της Άριας φυλής. Καθώς ο Χίτλερ παρουσιάστηκε από την ναζιστική προπαγάνδα ως ο λυτρωτής από αυτό το συναίσθημα, επόμενο ήταν οι Γερμανοί να τον ακολουθήσουν.

Στα πλαίσια των αμυντικών μηχανισμών της ντροπής εξηγείται και η ρατσιστική συμπεριφορά απέναντι στις διάφορες μειονότητες. Η ναζιστική προπαγάνδα μέσα από τον κοινωνικό δαρβινισμό που προωθούσε, προσέφερε στους ντροπιασμένους Γερμανούς ιδανικούς στόχους στους οποίους μπορούσαν να μεταγγίσουν την ντροπή τους μέσω της βίας. Με τον κοινωνικό αποκλεισμό, τον στιγματισμό, την φυσική και λεκτική βία, ομάδες όπως Εβραίοι, άτομα με ειδικές ανάγκες, ομοφυλόφιλοι και άλλοι εμπέδωσαν την κατωτερότητα τους και τους εμφυτεύτηκε αίσθημα ντροπής ώστε να ζήσουν την ψυχική κατάσταση που θα έπρεπε να ζήσουν οι Γερμανοί. Με πιο απλά λόγια, αντιμετώπισαν την ντροπή δημιουργώντας ακόμα πιο επονείδιστες ομάδες ανθρώπων από τους ίδιους.

Ο εθνικοσοσιαλισμός εργαλειοποίησε έξυπνα και τον ανθρώπινο ναρκισσισμό. Οι εγκέφαλοι του ναζισμού συνειδητοποίησαν ότι και για τα χειρότερα εγκλήματα θα μπορούσαν να έχουν υποστηρικτές τους Γερμανούς αν τους προσέφεραν το κατάλληλο κίνητρο. Για αυτό φρόντιζαν οποιοδήποτε μέλος του κινήματος να κατέχει ιδιαίτερη θέση στην γερμανική κοινωνία και να το αισθάνεται. Προς αυτή την κατεύθυνση λειτούργησε η καθιέρωση πλήθους βαθμών, μεταλλίων, διακρίσεων και εντυπωσιακών στολών. Η προβολή όλων αυτών σε παρελάσεις και άλλες εορταστικές εκδηλώσεις όπου οι συμμετέχοντες απολάμβαναν την προσοχή και τον θαυμασμό του κόσμου άκοπα προσέλκυσε πολλούς νέους καθώς ο ψυχισμός τους είναι πιο ευάλωτος. Δημιουργήθηκε μεγάλος αριθμός ειδικών εθελοντικών οργανώσεων ώστε όσο το δυνατόν περισσότεροι Γερμανοί να αισθανθούν ότι ανήκουν σε μία ελίτ. Άλλωστε η όλη δημόσια εμφάνιση του Χίτλερ σκηνοθετήθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε, όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε πολλές συνεντεύξεις, οι παρευρισκόμενοι να έχουν την εντύπωση της έντονης οπτικής επαφής μαζί του, ότι τους κοίταζε κατάματα ξεχωριστά τον καθένα. Έτσι, η ένταξη τους στον εθνικοσοσιαλισμό δικαιολογήθηκε ως επιλογή τους από τον Φύρερ.

Για να εννοήσουμε καλύτερα την νομιμοποίηση της βίας στη συνείδηση των Γερμανών, πρέπει να συνυπολογίσουμε τις τραυματικές εμπειρίες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Η υποστήριξη ενός τόσο ριζοσπαστικού κόμματος και η ανεπανάληπτη σκληρότητα που επέδειξαν οι Γερμανοί ήταν προϊόν και των ψυχικών τραυμάτων των βετεράνων του Μεγάλου Πολέμου τα οποία μεταβιβάστηκαν με διάφορους μηχανισμούς στα παιδιά τους. Οι φρικιαστικοί σωματικοί τραυματισμοί, οι αμέτρητοι θάνατοι συνανθρώπων και η μη διαχειρίσιμη αίσθηση του συνεχούς φόβου για την ζωή τους, οδήγησαν στην απενεργοποίηση των συναισθημάτων των Γερμανών στρατιωτών, μηχανισμός άμυνας του ανθρώπινου οργανισμού για παρόμοιες καταστάσεις. Όσοι δεν επεξεργάστηκαν κατάλληλα αυτές τις εμπειρίες, ως παιδαγωγοί και γονείς κληροδότησαν την συναισθηματική αυτή κατάσταση στα παιδιά τους.

Η εικόνα των Γερμανών για τον Χίτλερ ή το κατά πόσο γνώριζαν για το ολοκαύτωμα όπως αυτά αποτυπώνονται στις συνεντεύξεις τους, μας επιτρέπουν να δώσουμε έναν χαρακτηρισμό της συνείδησης τους. Η σύγκρουση ανάμεσα στην ορθολογική σκέψη και στην τυφλή πίστη σε οποιαδήποτε μεσσιανική φιγούρα τύπου Χίτλερ με τις υποσχέσεις του για επίγεια ευημερία και μαγική επίλυση όλων των προβλημάτων γίνεται εντονότερη σε περιόδους κρίσεων. Εκεί, η παλινδρομική επιθυμία για επιστροφή στην ανέμελη παιδική κατάσταση χωρίς ευθύνες και ανάγκη για συνειδησιακή εγρήγορση δελεάζει συχνά και τα πιο υπεύθυνα πνεύματα. Έτσι, στην συνείδηση των εθνικοσοσιαλιστών, όπως αυτή αποτυπώνεται στα λόγια τους, υπάρχει έντονη η παρουσία των ταμπού. Οι άνθρωποι αυτοί δεν θα ήθελαν ποτέ να πιστέψουν ότι ο λυτρωτής Φύρερ που υποστήριζαν ήταν εγκληματίας αλλιώς θα τους προκαλούνταν εσωτερικές συγκρούσεις ηθικής φύσεως. Ποτέ δεν θα ήταν έτοιμοι να καταλάβουν ότι ήταν κοινός άνθρωπος χωρίς υπερφυσικές ικανότητες γιατί τότε θα γινόταν σαφές ότι η Τελική Νίκη ήταν απραγματοποίητη . Για αυτό ανήγαγαν τα παραπάνω θέματα σε ταμπού. Είχαν τα δεδομένα, την ξαφνική απουσία των Εβραίων και την εχθρική ρητορική του Χίτλερ εναντίον τους αλλά ποτέ την πληροφορία, ελάχιστοι τόλμησαν να συνδυάσουν τα γεγονότα. Και πράγματι, τα περισσότερα εγκλήματα του Γ΄ Ράιχ, οι απλοί υποστηρικτές των Ναζί τα συνειδητοποίησαν στην πλήρη τους διάσταση μετά τον πόλεμο. Η συνείδησή τους ήταν παιδική.

Προφανώς, η αιτιολόγηση των κινήτρων δεν εξαντλείται μόνο στα παραπάνω. Ελπίζουμε όμως ότι αυτή η πρόχειρη ανάλυση κατέστησε σαφές ότι η αντιμετώπιση παρόμοιων πολιτικών φαινομένων ανάγεται, ως ένα βαθμό, στην επίπονη και αναλυτική ενδοσκόπηση του ατόμου, στην υπεύθυνη και γενναία στάση απέναντι στα λάθη του. Πολλοί μπορεί να εντοπίσαμε ομοιότητες στην δική μας ζωή και σε αυτή των πρώην Εθνικοσοσιαλιστών στον τρόπο αντιμετώπισης της ντροπής ή στον παθολογικό μας ναρκισσισμό, θέματα κατά τα άλλα κοινά. Όμως αυτό πρέπει να σταματήσει. Όπως πολύ εύστοχα παρατήρησε ο Τζόρνταν Πίτερσον, ο μόνος τρόπος για να αποτρέψουμε παρόμοια καταστροφή είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι μπορούμε να κάνουμε τα ίδια και χειρότερα και να αλλάξουμε ως άνθρωποι. Διαδικασία όχι εύκολη, ούτε αυτόματη, αλλά ένας συνεχής και προσωπικός αγώνας.

Βιβλιογραφία:

(1) «ΓΙΑΤΙ ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΑΝ ΤΟΝ ΧΙΤΛΕΡ ; Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ» – STEPHAN MARKS -ΕΚΔΟΣΕΙΣ Δ.Ν. ΠΑΠΑΔΗΜΑ

(2)«ΖΩΗ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΤΟ ΤΡΙΤΟ ΡΑΙΧ» -PETER FRITZSCHE -ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ/HARVARD UNIVERSITY PRESS

(3) «ΟΙ ΝΑΖΙ»-LAURENCE REES-ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ