Πρόταση: Η ανάγνωση του κειμένου να συνοδεύεται από την παρακάτω μουσική υπόκρουση
Οι σχέσεις μας με τους άλλους δεν θα λέγαμε ότι είναι πάντα ειρηνικές. Πολλές φορές μάλιστα ισχύει το άκρως αντίθετο. Υπάρχουν παρεξηγήσεις, τσακωμοί, προδοσίες, κατακρίσεις, που μας κάνουν πολλές φορές να απομακρυνόμαστε από αυτούς και να αναζητούμε διέξοδο στον εαυτό μας – στην ατομικότητά μας. Σε τέτοιες καταστάσεις είναι που οδηγούμαστε σε ένα από τα βασικότερα ερωτήματα που θα μας απασχολήσει στη ζωή: «Τι είναι οι άλλοι άνθρωποι για εμένα;»
Μία απάντηση στον διαχρονικό αυτό προβληματισμό έδωσε πριν 80 περίπου χρόνια ο Γάλλος υπαρξιστής φιλόσοφος Ζαν-Πολ Σαρτρ. Ο τελευταίος, διατύπωσε μία άποψη που σόκαρε την ανθρωπότητα (ή εξέφρασε αυτό που φοβόταν να πει) όταν έγραψε: «Η κόλαση είναι οι άλλοι».
Βέβαια, αυτή την τόσο ακραία πεποίθηση την υποστήριξε εις βάθος σε ένα από τα γνωστότερα θεατρικά του έργα, το «Κεκλεισμένων των θυρών». «Το συγκεκριμένο θεατρικό κείμενο αισθητοποιεί απαράμιλλα την τραγική διάγνωση του σαρτρικού υπαρξισμού ότι “ο άλλος είναι ο κρυφός θάνατος των δυνατοτήτων μου”. Η ύπαρξή του συνιστά το προπατορικό μου αμάρτημα, αυτός, ενώπιον του οποίου εμφανίζομαι ως αντικείμενο, είναι το αξεπέραστο σκάνδαλο, εκείνος που το βλέμμα του με παγιώνει στον κόσμο και μου προκαλεί φόβο, ντροπή και αναγνώριση της σκλαβιάς μου». (1)
Τι είπε με απλά λόγια ο Σαρτρ; Είπε ότι ο άλλος αποτελεί τη βασικότερη πηγή οδύνης και πόνου για εμένα. Αυτό το κάνει απλώς και μόνο με το με το βίωμα της από κοινού ύπαρξης μας. Απλώς υπάρχοντας-συμβιώνοντας ο άλλος μαζί μου με καταπιέζει και με πληγώνει. Η καταπίεση έρχεται από το φορτίο του βλέμματός του σε κάθε πράξη μου, από την πιθανότητα να με κατακρίνει για οτιδήποτε κάνω, από τη σκλαβιά που μου προκαλεί αφού δεν είμαι απόλυτα ελεύθερος να κάνω ό,τι θέλω, αφού οφείλω να λαμβάνω υπόψη και τη δική του ελευθερία και να μην την καταπατώ. Ο πόνος έρχεται από την προσωπική σχέση μαζί του, από την απόρριψη της αγάπης, την προδοσία και την αδιαφορία απέναντι στο πρόσωπό μου.
Και σκεφτόμαστε τώρα εμείς: «Είχε άραγε άδικο ο Σαρτρ;»
Ο άλλος άνθρωπος ως κόλαση
Εκ πρώτης όψεως, η κατηγορία ότι οι άλλοι είναι «κόλαση» είναι σίγουρα πολύ βαριά. Αν το σκεφτούμε λίγο πιο αναλυτικά, όμως, πιθανότατα βρίσκουμε κάποιο νόημα στη φράση αυτή.
Ισχύει ότι οι άλλοι άνθρωποι αποτελούν μεγάλη πηγή πόνου για εμάς. Οι άνθρωποι μας κακολογούν πίσω από την πλάτη μας, προδίδουν τη φιλία μας, απομακρύνονται από τη ζωή μας χωρίς εξηγήσεις, μας κατακρίνουν, μας ζηλεύουν, απορρίπτουν τον έρωτά μας, μας περιορίζουν την ελευθερία και μας πληγώνουν με πολλούς τρόπους. Ακόμα και σε ευρύτερο πλαίσιο, ο «διπλανός» μας μάς περιορίζει απλώς και μόνο με τα βλέμματα που μας ρίχνει και με τη δυνατότητα που έχει να αποτελέσει κίνδυνο για την ασφάλεια και τη σωματική μας ακεραιότητα.
Οι παραπάνω απόψεις περί της οδύνης που μας προκαλούν οι γύρω άνθρωποι σίγουρα δεν είναι παράλογες. Μάλιστα, προς αντιμετώπιση του προβλήματος των σχέσεων με τους άλλους, πάρα πολλοί άνθρωποι φαίνεται να υιοθετούν μια ατομιστική νοοτροπία ζωής. Η νοοτροπία αυτή θα μπορούσε να εκφραστεί ως «Δεν χρειάζομαι κανέναν, θα στηριχτώ μόνο στον εαυτό μου και θα τα καταφέρω στον κόσμο».
Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι δεν θα έχουν καμία σχέση με κανέναν και θα πορεύονται απολύτως μοναχοί. Και φίλους και ερωτικές σχέσεις μπορούν να έχουν, απλώς οι αλληλεπιδράσεις αυτές φιλτράρονται αποκλειστικά μέσα από εγωιστικά κριτήρια και ποτέ δεν τίθενται πιο σημαντικές από το προσωπικό συμφέρον. Οι άλλοι, έτσι, λειτουργούν απλώς ως περιστασιακή παρέα για όσο με συμφέρει να περάσω καλά μαζί τους.
Η παραπάνω στάση ζωής είναι εμφανής και στα social media. Διάφορα quotes του στυλ «Don’t trust anyone» και «F*** everyone’s opinion» φαίνεται να κατακλύζουν πολλούς λογαριασμούς στο Instagram και το Tik Tok (bonus πόντοι αν το quote έχει για background τον Thomas Shelby) προσελκύοντας ένα διαρκώς αυξανόμενο κοινό, αφού υπόσχονται μία ζωή επαγγελματικά (και κοινωνικά) επιτυχημένη.
Εκτός αυτού, δεν είναι τυχαίο που όλο και περισσότερες φωνές ακούγονται να απαξιώνουν τον θεσμό της οικογένειας και τον γάμο, θεωρώντας τον οπισθοδρομικό, ενώ όλο και περισσότεροι άνθρωποι φαίνεται να προσελκύονται από τη ζωή που έχει ως αποκλειστικό στόχο την καριέρα χωρίς περιθώριο για οικογένεια, η οποία «περιορίζει την ελευθερία του ανθρώπου».
Τι μας δείχνουν όλα αυτά που αναφέρθηκαν;
Ότι απ’ ότι φαίνεται πάρα πολλοί άνθρωποι, συνειδητά ή μη, έχουν ενστερνιστεί την άποψη ότι οι άλλοι άνθρωποι είναι η κόλασή τους. Έτσι, έχουν κλείσει την καρδιά τους απέναντι στους άλλους, βρίσκοντας μοναδικό καταφύγιο στην επιδίωξη της προσωπικής ευτυχίας και των διαφόρων ηδονών, εις βάρος της ουσιαστικής, γνήσιας αγάπης προς τον συνάνθρωπο (αλλά και προς τον εαυτό τους).
Όσο ελκυστικό και «self-empowering» κι αν φαίνεται αυτό το μονοπάτι, κανείς δεν τολμάει να παρουσιάσει την άλλη πλευρά του. Ότι δηλαδή μία τέτοια ζωή οδηγεί στην απόλυτη μοναξιά, στη μιζέρια, στο άδειο νεκροκρέβατο. Τα παραδείγματα είναι άπειρα και σίγουρα δεν διαψεύδουν την παραπάνω πεποίθηση. Άνθρωποι που ζουν αποκλειστικά για τον εαυτό τους και στοχεύουν μόνο στη προσωπική ευημερία, καταλήγουν να μην έχουν και τόσο αξιοζήλευτες ζωές, αφού ο ναρκισσισμός και η εγωπάθεια καταστρέφουν οποιονδήποτε άνθρωπο (βλ. Tony Montana από Scarface και Thomas Shelby από Peaky Blinders).
Η αντίθετη οπτική
Αυτή τη φορά, θα επιχειρήσω να ακολουθήσω μία διαφορετική ροή σκέψης μήπως και φτάσουμε σε πιο ευχάριστα συμπεράσματα.
Οι άλλοι άνθρωποι σίγουρα αποτελούν μεγάλη πηγή θλίψεων για εμάς και μας περιορίζουν απλώς και μόνο με το γεγονός ότι υπάρχουν.
Παρόλα αυτά, δεν μπορούμε να αρνηθούμε το πόσο πολύτιμη μπορεί να γίνει η συντροφιά των άλλων ανθρώπων για τη ζωή μας.
Ο άνθρωπος δεν είναι φτιαγμένος για να είναι μόνος. (Αυτό βέβαια δεν αναιρεί τη σημασία της μοναχικότητας, η οποία είναι κατάσταση που επιδιώκει ο ίδιος με σκοπό την ενδοσκόπηση και πνευματική καλλιέργεια. Η έννοια της μοναξιάς και της μοναχικότητας αναλύονται σε άλλο κείμενο, link του οποίου θα βρείτε στο τέλος του παρόντος κειμένου).
Η συντροφιά είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ψυχική και πνευματική υγεία του ανθρώπου. Και δεν μιλάω για τη συντροφιά μιας στιγμής, μιας βραδιάς, ενός ταξιδιού. Μιλάω για τη συντροφιά που στηρίζεται στη σημαντικότερη αρετή που μπορεί να αποκτήσει ο άνθρωπος: την ΑΓΑΠΗ.
Τι σημαίνει αγαπάω; Σημαίνει βάζω τον άλλο πάνω από τον εγωισμό μου, πάνω από την προσωπική μου ευημερία και το συμφέρον μου. Σημαίνει ζω για τον άλλον, ο οποίος κυριολεκτικά γίνεται ο λόγος της ύπαρξής μου. Οτιδήποτε άλλο δεν αποτελεί αγάπη. «Αν δεν είσαι διατεθειμένος να πεθάνεις για τον άλλον, τότε δεν τον αγαπάς αληθινά» είχε πει κάποιος.
Με πονηριά, βέβαια, θα μπορούσε να πει κανείς ότι στη ζωή του τού αρκεί να έχει αγάπη μόνο προς τον εαυτό του, όντας το μόνο άτομο που μπορεί πραγματικά να εμπιστευτεί. Το πρόβλημα είναι ότι η αγάπη η οποία στρέφεται αποκλειστικά προς τα έσω, γίνεται ναρκισσισμός, ο οποίος καταστρέφει τον άνθρωπο.
Γι’ αυτό δεν είναι κάθε μορφή αγάπης γνήσια. Αν αγαπάς τα χρήματα και τα υλικά αγαθά γίνεσαι άπληστος υλιστής, αν αγαπάς υπερβολικά τον εαυτό σου, γίνεσαι μίζερος ναρκισσιστής.
Ναι αλλά πώς θα αγαπήσω ειλικρινά τον άλλο άνθρωπο και πώς δεν θα αγαπάω με εγωπαθή τρόπο τον εαυτό μου ; Εδώ ακριβώς έχει αξία ο συνάνθρωπος στον οποίο μοιράζεις την αγάπη σου. Και είναι απόλυτα απαραίτητο αυτό, αφού μέσω του άλλου μπορεί κανείς να αγαπήσει με υγιή τρόπο τον εαυτό του. Τα δύο ερωτήματα δηλαδή είναι το καθένα η απάντηση στο άλλο.
Δεν αγαπάω τον εαυτό μου όταν αναλώνομαι σε όλων των ειδών τις παροδικές απολαύσεις για να ικανοποιήσω κάθε μου επιθυμία. Αυτό είναι αυτοκαταστροφικό και υποδηλώνει στην πραγματικότητα μίσος προς τον εαυτό.
Αγαπάω τον εαυτό μου σημαίνει κατανοώ τις αρετές μου και τις καλλιεργώ, ενώ παράλληλα εντοπίζω τα πάθη και τα ελαττώματά μου και κάνω τα πάντα για να τα εξαλείψω. Αγαπάω τον εαυτό μου σημαίνει στοχεύω να φτάσω στην καλύτερη εκδοχή του εαυτού μου. (Άραγε αυτό δεν έκαναν και οι άγιοι;) Η αληθινή αγάπη για τον εαυτό, όμως, έρχεται από την αγάπη που μας προσφέρει ο διπλανός μας, ο οποίος βλέπει σε εμάς το καλό (και το κακό) που οι ίδιοι δεν μπορούμε να δούμε. Έτσι, μας βοηθάει να στοχεύσουμε ψηλά, στον ουσιαστικό προορισμό του ανθρώπου, στην αυτοπραγμάτωση.
Την αξία και την ομορφιά που δεν βλέπεις εσύ στον εαυτό σου, τις βλέπει ο αγαπημένος φίλος σου σε εσένα.
Πρόταση ταινίας: A Silent Voice (2)
Η ναρκισσιστική αγάπη προς τον εαυτό γίνεται πραγματική αγάπη όταν μοιράζεται στους γύρω ανθρώπους. Η αγάπη που μας προσφέρει ο περίγυρός μας γίνεται η βασικότερη πηγή αγνής αγάπης για τον εαυτό μας.
Δεν είναι τυχαίο που όταν ρώτησαν τον Χριστό ποια είναι η βασικότερη εντολή που πρέπει να ακολουθήσει ο άνθρωπος, εκείνος έδωσε 2 απαντήσεις που είναι εξίσου σημαντικές: 1) Να αγαπάτε τον Θεό με όλη σας την καρδιά και 2) να αγαπάτε τον πλησίον σας όσο αγαπάτε τον εαυτό σας.
Καλά όλα αυτά, αλλά γιατί τόση ώρα αναλύουμε τη σημασία της αγάπης σαν να είναι τόσο απαραίτητη; Η αγάπη προϋποθέτει εμπιστοσύνη στον άλλον, αφού σημαίνει ανοίγω την καρδιά μου σε αυτόν και τον αγκαλιάζω. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι γίνομαι ευάλωτος στην προδοσία και στον πόνο που μου προκαλεί ο πλησίον, επιτρέποντάς του να μου περιορίσει την ελευθερία; Αυτό δεν έλεγε και ο Σαρτρ;
Πράγματι, κανείς δεν διαφωνεί ότι το να αγαπάς είναι επικίνδυνο και επώδυνο. Το να αγαπάς σημαίνει ότι κάνεις τον εαυτό σου εκτεθειμένο στους μεγαλύτερους πόνους που μπορεί να βιώσει ο άνθρωπος.
Παρόλα αυτά, το να αγαπάς επίσης σημαίνει ότι επιτρέπεις τον εαυτό σου να βιώσει τις μεγαλύτερες χαρές της ζωής.
Η αγκαλιά ενός αγαπημένου προσώπου, το γέλιο ενός φίλου, το χαμόγελο της μητέρας, το πατρικό πρότυπο, το στοργικό φιλί, το «σ’ ευχαριστώ» και το «συγγνώμη», τα μάτια που σε κοιτούν με τρυφερότητα, τα χέρια που σου σκουπίζουν τα δάκρυα, τα πόδια που σε ακολουθούν στα δυσκολότερα μονοπάτια, το στόμα που λέει προσευχές για εσένα. Τέτοιες καταστάσεις και στιγμές είναι που φωτίζουν τη ζωή μας, της δίνουν νόημα και την καθιστούν πολύτιμη, μοναδική.
Τελικά ο άλλος είναι …;
Και τώρα, επιτέλους, ερχόμαστε στη μεγάλη ερώτηση του κειμένου.
Ο Σαρτρ είπε ότι ο άλλος άνθρωπος είναι η κόλαση.
Με μία σύντομη προσέγγιση είδαμε ότι η άποψη αυτή βγάζει νόημα, δεν είναι παράλογη, αλλά η εσωτερίκευσή της μας οδηγεί σε μία ζωή κενή, μίζερη αφού θέτει ως αποκλειστικό κέντρο τον εγωισμό και την προσωπική ευημερία.
Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να πούμε ότι ο άλλος άνθρωπος είναι… ο παράδεισος;
Είδαμε την τεράστια αξία της αγάπης προς τον συνάνθρωπο αλλά αυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι ο άλλος ακόμα δύναται να με πληγώσει και να με περιορίσει, όπως ακριβώς περιέγραψε ο Σαρτρ.
Στο παραπάνω ερώτημα, λοιπόν, δεν μπορώ να απαντήσω με ένα απλό ΝΑΙ ή ΟΧΙ.
Η απάντηση είναι πιο περίπλοκη και δεν είναι η ίδια για τον καθένα.
Το τι θα είναι ο συνάνθρωπος για εμένα εξαρτάται μόνο από ΕΜΕΝΑ αφού βασίζεται στον τρόπο που ΕΓΩ τον αντιλαμβάνομαι ως ύπαρξη.
Μπορώ να αντιμετωπίσω τον άλλο ως κόλαση, ως πηγή πόνου και οδύνης, ως πιθανό προδότη και δεσμοφύλακα της ελευθερίας μου και να κλείσω την καρδιά μου απέναντί του. Αυτό σημαίνει ότι τον θεωρώ την κόλασή μου. (Δεν είναι ήδη κόλαση, όμως, η πλήρη αποξένωση από όλους, η απόλυτη αυτή μοναξιά;)
Μπορώ, όμως, επίσης να αντιμετωπίσω τον άλλο ως άνθρωπο, με τις αρετές και τα ελαττώματά του, να εστιάσω στην ομορφιά του, να δω το καλό μέσα του και να τον αγαπήσω. Να θυσιάσω το συμφέρον μου για αυτόν. Αυτό σημαίνει να ανοίξω την καρδιά μου απέναντί του και να τον θεωρήσω τον παράδεισό μου. Εξακολουθεί να υπάρχει ο κίνδυνος της προδοσίας και σχεδόν σίγουρα η σχέση αυτή θα έχει δυσκολίες, ενώ μπορεί να είναι ακόμα και επώδυνη ανά περιόδους ή και μονίμως.
Παρόλα αυτά, απ’ το να έχω μία καρδιά πέτρινη, ψυχρή, κλειστή προς όλους και όλα, θα προτιμήσω η καρδιά μου να είναι όμορφη, ζεστή, ανοικτή αλλά και γεμάτη ουλές από την πληγωμένη μου αγάπη.
Μία ζωή γεμάτη αγάπη… άραγε αυτό δεν είναι ο παράδεισος;
Η επιλογή είναι δική σου.
«Αν αγάπησες και πόνεσες, αγάπα περισσότερο.
Αν αγάπησες περισσότερο και πόνεσες περισσότερο, αγάπα ακόμα περισσότερο.
Αν αγάπησες ακόμα περισσότερο και πόνεσες ακόμα περισσότερο, αγάπα περισσότερο ώσπου να μην πονάει άλλο».-Ουίλλιαμ Σαίξπηρ
Παραπομπές:
Διάβασε επίσης:
