Έχουν περάσει περίπου 1600 χρόνια από τότε που ο Πλάτωνας μάς χάρισε το περίφημο έργο του «Πολιτεία», που δικαίως έχει κερδίσει μια θέση μεταξύ των κορυφαίων φιλοσοφικών έργων όλων των εποχών. Στο τεράστιο αυτό βιβλίο, ο Πλάτωνας περιγράφει πώς θα ήταν διαμορφωμένη η καλύτερη πόλη, η οποία θεμελιώνεται στις αρχές της δικαιοσύνης. Επιπλέον, προσεγγίζει και άλλα ζητήματα, όπως τη φύση του φιλοσόφου και την αθανασία της ψυχής. Αν και πολλά από όσα αναφέρονται στο βιβλίο θα μπορούσαν να θεωρηθούν ουτοπικά, αξίζει να εστιάσουμε σε μία συγκεκριμένη ιδέα του συγγραφέα η οποία, όπως και ο ίδιος άλλωστε, έχει διαχρονική αξία. Η ιδέα αυτή, που έχει απασχολήσει φιλόσοφους και στοχαστές ανά τους αιώνες είναι αυτό που αναφέρει ο Πλάτωνας ότι «όταν οι φιλόσοφοι βασιλέψουν και οι βασιλιάδες φιλοσοφήσουν, μόνο τότε θα ευτυχήσουν οι λαοί».
Εκ πρώτης όψεως μας φαίνεται σαν ένα όμορφο quote που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως λεζάντα στην επόμενη φωτογραφία μας στο Instagram. Όσο σκέφτεται, όμως, κανείς το νόημα των λόγων του Πλάτωνα προβληματίζεται και έρχεται σε αδιέξοδα, αμφισβητώντας τον συγγραφέα.
Για παράδειγμα, όσον αφορά το πρώτο σκέλος της φράσης, θα μας φαινόταν αδιανόητο να «βασιλέψουν» φιλόσοφοι σαν τον ο Ζαν Πωλ Σαρτρ (1905-1980) ο οποίος είχε πει το περιβόητο «η κόλαση είναι οι άλλοι». Τι είδους διακυβέρνηση θα υπάρξει, όταν ο ηγέτης θεωρεί τους συνανθρώπους του την «κόλασή» του, μπορούμε μόνο να φανταστούμε. Έτσι, για πολλούς φιλοσόφους, όσο και αν τους εκτιμούμε και τους θαυμάζουμε για τις ιδιοφυείς ιδέες τους, αδυνατούμε να σκεφτούμε πώς θα τα κατάφερναν στον ρόλο του πολιτικού ηγέτη αφού οι απόψεις ή η συμπεριφορά τους δεν θα άρμοζαν για έναν άνθρωπο με τόσο μεγάλη εξουσία.
Βέβαια, υπάρχουν κι άλλες περιπτώσεις φιλοσόφων, όπως για παράδειγμα ο Φράνσις Μπέικον (1561-1626) ο οποίος επιδίωξε να αναλάβει σημαντική πολιτική εξουσία ώστε να γίνει ο «φιλόσοφος-βασιλιάς» που αναφέρει ο Πλάτωνας. Τελικά, η πολιτική του σταδιοδρομία ήταν αγχωτική και μάλλον άδοξη, οπότε επικεντρώθηκε περισσότερο στις φιλοσοφικές αναζητήσεις του, οι οποίες, τελικά, τον ικανοποιούσαν περισσότερο από την ενασχόληση με την πολιτική. Ως αποτέλεσμα, έθεσε τα θεμέλια για την Αναγέννηση επισημαίνοντας με τα έργα του την αξία της φιλοσοφίας και της προόδου των επιστημών, ένα επίτευγμα που ενδεχομένως δεν θα ήταν δυνατό αν δεν αφοσιωνόταν πλήρως στη φιλοσοφία, εις βάρος της πολιτικής του σταδιοδρομίας.
Όσον αφορά το δεύτερο σκέλος, «οι βασιλιάδες να φιλοσοφήσουν», ο Πλάτωνας επιδίωξε ο ίδιος να το υλοποιήσει. Το 387 π.Χ. ο Διονύσιος, τύραννος των Συρακουσών, πρωτεύουσας της Σικελίας, κάλεσε τον Πλάτωνα να μετατρέψει το βασίλειό του σε ουτοπία. Ο φιλόσοφος δέχτηκε, όμως μόλις ο βασιλιάς έμαθε ότι θα έπρεπε ή να γίνει φιλόσοφος ή να εγκαταλείψει την εξουσία ήρθε σε έντονη σύγκρουση με τον Πλάτωνα, ο οποίος κατέληξε να πουληθεί ως δούλος!
Εύκολα κανείς συμπεραίνει ότι η σχέση φιλοσοφίας-πολιτικής είναι πολυσύνθετη και συγκεχυμένη. Τελικά τι εννοούσε ο φιλόσοφος με τα λόγια του;
Κατά τη γνώμη μου, ο Πλάτωνας εννοεί ότι ο βασιλιάς-πολιτικός οφείλει να διαπνέεται από συγκεκριμένες αρετές που χαρακτηρίζουν έναν φιλόσοφο, με την ευρύτερη έννοια του όρου. Ένας πολιτικός, δηλαδή, δεν αρκεί να είναι μορφωμένος, αλλά να είναι ένας άνθρωπος φιλαλήθης, φιλομαθής, φιλάνθρωπος και δίκαιος. Ο φιλόσοφος επιδιώκει συνεχώς να βρει την αλήθεια, και δεν ησυχάζει αν δεν καταλήξει σε συμπεράσματα που (έστω) να την προσεγγίζουν. Γι’ αυτό τον λόγο, σε καμία περίπτωση δεν θα υποστηρίξει κάτι που αποκλίνει από αυτή, ακόμα κι αν αυτό αντιτίθεται στο προσωπικό του συμφέρον. Επιπλέον, είναι αφιλοχρήματος, αφού γνωρίζει ότι τα πολλά χρήματα και κατά συνέπεια τα πολλά υλικά αγαθά καθιστούν τον άνθρωπο ναρκισσιστή και τον απομακρύνουν από τον συνάνθρωπο. Κατ’ επέκταση, πρωταρχική του επιδίωξη είναι η εξασφάλιση της συλλογικής ευτυχίας (αφού άλλωστε αυτός είναι ο λόγος ύπαρξης του πολιτεύματος), χωρίς απώτερες άλλες βλέψεις που αποσκοπούν στην υποστήριξη οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων.
Παρατηρούμε ότι οι περισσότεροι πολιτικοί που μας έρχονται στο νου όχι μόνο δεν χαρακτηρίζονται από τις αρετές που αναφέρονται παραπάνω, αλλά βρίσκονται στην ακριβώς αντίθετη κατάσταση!
Βεβαίως αξίζει να σημειωθεί ότι κατά πολλούς υπήρξαν άνθρωποι που προσέγγισαν το πρότυπο του φιλόσοφου-βασιλιά του Πλάτωνα. Κάποιοι από αυτούς είναι ο βασιλιάς Σολομών (2), ο Μέγας Αλέξανδρος (3) και ο στωικός Μάρκος Αυρήλιος.
Κλείνοντας, μπορεί κάποιος να σκεφτεί ότι η αλήθεια είναι υποκειμενική οπότε η ακράδαντη υποστήριξή της από τους πολιτικούς είναι αυτή που οδηγεί στις αντιπαραθέσεις μεταξύ τους. Παρολαυτά, όταν η «αλήθεια» του καθενός αποτελεί προϊόν συλλογιστικής που έχει συγκεκριμένα θεμέλια, όπως ο ανθρωπισμός και η αγάπη προς τον συνάνθρωπο, δεν νομίζω ότι μπορεί να οδηγήσει στη διαφθορά που παρατηρείται σήμερα στο πολιτικό προσκήνιο. Αυτό που οφείλουμε να συλλογιστούμε είναι κατά πόσο οι απόψεις μας ή οι απόψεις των πολιτικών που υποστηρίζουμε (και είμαστε τόσο σίγουροι ότι είναι «σωστές») έχουν υγιή βάση με κριτήριο τα χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν προηγουμένως, ή είναι σαθρές και οφείλονται, έστω εν μέρει, σε προσωπικά συμφέροντα, πάθη και ιδιοτελείς σκοπούς τα οποία συναντώνται καθημερινά στη σύγχρονη πολιτική σκηνή.
Παραπομπές:
1) <<ἢ οἱ φιλόσοφοι βασιλεύσωσιν ἐν ταῖς πόλεσιν ἢ οἱ βασιλῆς τε νῦν λεγόμενοι καὶ δυνάσται φιλοσοφήσωσι γνησίως τε καὶ ἱκανῶς>>.Πλάτων, Πολιτεία, 473c11-d2
2) Σολομών, γιος του Δαβίδ (5ο τέκνο) και της Βηρσαβεέ, 3ος Βασιλιάς του Ισραήλ, ανέβηκε στο θρόνο του Ισραήλ το 972 π.Χ. και βασίλεψε επί 40 χρόνια. Σε αυτόν αποδίδονται τα έργα της Παλαιάς Διαθήκης «Εκκλησιαστής», «Άσμα Ασμάτων» και «Παροιμίες».
