Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν
Η εξουσία εκδηλώνεται με πολύ διαφορετικούς τρόπους. Η πλέον ευθεία και άμεση έκφρασή της είναι η άρνηση της ελευθερίας. Η εξουσία παρέχει στον κάτοχό της τη δυνατότητα να επιβάλλει ακόμη και με τη βία τη θέλησή του στη θέληση των υπηκόων του, όμως δεν περιορίζεται στην κάμψη της αντίστασης και την επιβολή της υπακοής. Δεν είναι απαραίτητο να λάβει τη μορφή εξαναγκασμού. Η εξουσία που εξαρτάται από τη βία δεν εκπροσωπεί την ύψιστη μορφή εξουσίας. Ουσιαστικά, το γεγονός ότι σχηματίζεται μια αντίπαλη βούληση η οποία τίθεται αντιμέτωπη στον κάτοχο της εξουσίας, αποτελεί απόδειξη της αδυναμίας της εξουσίας του. Η εξουσία είναι αδιαμφισβήτητη εκεί ακριβώς όπου δεν θεματοποιείται ειδικά. Όσο πιο ισχυρή είναι η εξουσία, τόσο πιο αθόρυβη είναι η δράση της. Απλώς ενεργεί, δίχως κατ’ ανάγκην να γίνεται αντιληπτή.
Η εξουσία μπορεί να εκδηλωθεί και ως βία ή καταστολή. Όμως δεν θεμελιώνεται πάνω τους, δεν είναι απαραίτητο να εκτοπίσει, ν’ απαγορεύσει ή να λογοκρίνει. Και όχι μόνο δεν αντιτίθεται στην ελευθερία, αλλά και μπορεί να τη χρησιμοποιήσει. Η εξουσία εκδηλώνεται ως αποφατική βία μόνο υπό την αρνητική της μορφή, η οποία σπάζει τη βούληση και καταργεί την ελευθερία. Στις μέρες μας, η εξουσία προσλαμβάνει όλο και περισσότερο μιαν ανεκτική μορφή. Με την ανεκτικότητα, ακόμη και τη φιλικότητά της, θα μπορούσαμε να πούμε, αποβάλλει την αρνητικότητα της και εμφανίζεται ως ελευθερία.
Η πειθαρχική εξουσία εξακολουθεί να κυριαρχείται ολοκληρωτικά απ’ την αρνητικότητα. Εκφράζεται απαγορευτικά και όχι επιτρεπτικά. Η πειθαρχική εξουσία, λόγω της αρνητικότητάς της, δε μπορεί να περιγράψει το νεοφιλελεύθερο καθεστώς, το οποίο αναδεικνύεται σε περιβάλλον θετικότητας. Η εξουσιαστική τεχνολογία του νεοφιλελεύθερου καθεστώτος προσλαμβάνει μια εκλεπτυσμένη, ευλύγιστη, έξυπνη μορφή, η οποία δεν είναι ορατή. Το υποταγμένο υποκείμενο δεν έχει καν συνείδηση της υποταγής του. Οι σχέσεις εξουσίας δεν του αποκαλύπτονται. Έτσι, ζει με την ψευδαίσθηση της ελευθερίας.
Η πειθαρχική εξουσία, η οποία σπαταλά δυνάμεις για να περιορίσει τους ανθρώπους βίαια σ’ έναν στενό κορσέ εντολών και απαγορεύσεων, είναι αναποτελεσματική. Η εξουσιαστική τεχνολογία, η οποία φροντίζει ώστε οι άνθρωποι να υποτάσσονται μόνοι τους στην εξουσία, είναι ουσιωδώς αποτελεσματικότερη: θέλει να κινητοποιήσει, να παρακινήσει, να βελτιστοποιήσει και όχι να παρεμποδίσει ή να καταπιέσει. Συνεπώς, η εξαιρετική αποτελεσματικότητα της βασίζεται στο ότι δρα όχι μέσω απαγορεύσεων και στερήσεων, αλλά μέσω ευχαρίστησης και παροχών. Αντί να δημιουργεί πειθήνιους ανθρώπους, προσπαθεί να τους κάνει εξαρτημένους.
Η έξυπνη, φιλική εξουσία δεν συγκρούεται μετωπικά με τη βούληση των υποταγμένων υποκειμένων, αλλά κατευθύνει τη βούλησή τους προς όφελός της. Είναι μάλλον καταφατική παρά αποφατική, μάλλον σαγηνευτική παρά καταπιεστική. Πασχίζει να προκαλέσει θετικά συναισθήματα και να τα εκμεταλλευτεί. Αποπλανά αντί ν’ απαγορεύσει. Αντί ν’ αντιτίθεται στο άτομο, το προσεγγίζει.
Η έξυπνη εξουσία αγγίζει τρυφερά τη ψυχή αντί να την πειθαρχεί και να την υποτάσσει με εξαναγκασμούς ή απαγορεύσεις. Δε μας επιβάλλει τη σιώπη· αντιθέτως, μας προτρέπει διαρκώς ν’ ανακοινώνουμε, να μοιραζόμαστε, να συμμετέχουμε, να εκφράζουμε τη γνώμη μας, τις ανάγκες μας, τις επιθυμίες και τις προτιμήσεις μας. Αυτή η καλοσυνάτη εξουσία είναι, τρόπον τινά, ισχυρότερη από τη κατασταλτική εξουσία. Διαφεύγει εντελώς τη προσοχή μας. Η κρίση της ελευθερίας κατά τη σύγχρονη εποχή συνιστάται στο ότι έχουμε να κάνουμε με μια τεχνολογία εξουσίας που δεν αναιρεί ούτε καταστέλλει την ελευθερία, αλλά την εκμεταλλεύεται. Η ελεύθερη εκλογή ακυρώνεται για χάρη της ελεύθερης επιλογής ανάμεσα σε διάφορες προσφορές.
Η έξυπνη εξουσία που παρακινεί και σαγηνεύει υπό τον μανδύα του φιλελευθερισμού και της φιλικότητας είναι πιο αποτελεσματική από την εξουσία που διατάζει, απειλεί και επιβάλλει. Το like είναι το διακριτικό της γνώρισμα. Υποτασσόμαστε στην εξουσία τη στιγμή που καταναλώνουμε και επικοινωνούμε, ιδίως δε την ώρα που πατάμε like. Ο νεοφιλελευθερισμός είναι ο καπιταλισμός του «μου αρέσει». Διακρίνεται ουσιωδώς από τον καπιταλισμό του 19ου αιώνα, ο οποίος κάνει χρήση πειθαρχικών καταναγκασμών και απαγορεύσεων.
Η έξυπνη εξουσία διαβάζει και αξιολογεί τις συνειδητές και τις ασυνείδητες σκέψεις μας. Βασίζεται στην εθελοντική αυτοοργάνωση και αυτοβελτιστοποίηση, όποτε δεν χρειάζεται να κάμψει αντιστάσεις. Αυτή η εξουσία δεν χρειάζεται να καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια, να χρησιμοποιήσει βία, διότι απλώς υφίσταται. Θέλει να ασκεί εξουσία επιδιώκοντας να ευχαριστεί και να δημιουργεί εξαρτήσεις. Έτσι, λοιπόν, για τον καπιταλισμό του «μου αρέσει» ισχύει η ακόλουθη προειδοποίηση: «Protect me from what I want».
Ψυχοπολιτική: Ο νεοφιλελευθερισμός και οι νέες τεχνολογίες της εξουσίας, Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν, Εκδ opera, σελ 27-30
