Το νόημα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου στην ιστορική συγκυρία της δικτατορίας είναι, νομίζω, σαφές.
Αυτή η μικρή αρχικά ομάδα φοιτητών που κλείστηκε στο Πολυτεχνείο συναντήθηκε με σύνολη την ελληνική κοινωνία, ακριβώς επειδή εξέφρασε τους ανέκφραστους πόθους της και τα αδιατύπωτα αιτήματά της. Εξέφρασε αυτό που η κοινωνία δεν μπορούσε ή φοβόταν να εκφράσει.
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου λύτρωσε, για λίγο, την ελληνική κοινωνία από τον φόβο, άρα την έκανε ικανή να εκφραστεί ατομικά και συλλογικά.
Στα καφενεία και στις πλατείες, όπου μπορούσαν να πιάνουν τον σταθμό του Πολυτεχνείου, άνοιγαν οι άνθρωποι τα τρανζιστοράκια τους και άκουγαν, αδιαφορώντας για το βλέμμα του ασφαλίτη.
Το πολυτεχνείο δεν ανέτρεψε τη χούντα, τη χούντα την έριξε η τουρκική εισβολή στην Κύπρο, εισβολή την οποία η ίδια η χούντα προκάλεσε και την οποία στάθηκε εντελώς ανίκανη να αντιμετωπίσει. Αντίθετα, μάλιστα, η εξέγερση του Πολυτεχνείου την έκανε σκληρότερη. Το φοιτητικό κίνημα από τον Νοέμβριο του 1973 μέχρι τη μεταπολίτευση σίγησε, κάθε συλλογική αντιδικτατορική δράση σταμάτησε.
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου ηττήθηκε, δεν είχε κανένα άμεσο, θετικό πολιτικό αποτέλεσμα. Αν κάναμε μάλιστα μια πολιτική ανάλυση σκακιέρας, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πολιτικό λάθος.
Το ιστορικό βάρος ωστόσο αυτής της νικημένης εξέγερσης είναι μεγάλο: διέσωσε την τιμή ενός λαού που όλα αυτά τα χρόνια της δικτατορίας είχε σκύψει το κεφάλι και είχε σωπάσει, παρά τα όσα μυθικά λέγονται περί του αντιθέτου. Ο ελληνικός λαός, στη συντριπτική πλειονότητά του, δεν είχε εγκρίνει ούτε είχε επιδοκιμάσει τη δικτατορία, αλλά και δεν είχε αντιδράσει ενεργά εναντίον της. Δεν μπορεί κανείς εκ των υστέρων και εκ του ασφαλούς να μεμφθεί κανέναν, γιατί στη χώρα βασίλευε ο τρόμος, ο τρόμος πρωτίστως των βασανιστηρίων.
Όπως έδειξε όμως το Πολυτεχνείο, ο κόσμος ήταν ψυχικά διαθέσιμος να εκφράσει συλλογικά την αντίθεσή του.
Σε κάθε περίπτωση, η ιστορική και ψυχική περιουσία ενός λαού δεν φτιάχνεται μόνο με νίκες, φτιάχνεται και από λαμπρές ήττες, φτιάχνεται και από πράξεις θυσίας χωρίς αποτέλεσμα. Το ίδιο ισχύει, και πολύ περισσότερο, και για την ατομική ζωή του καθενός μας χωριστά.
[…]
Το Πολυτεχνείο του 1973 έχει ένα νόημα και σήμερα. Εάν λοιπόν πράγματι έχει, τότε ποιο μπορεί να είναι αυτό;
Τα ιστορικά γεγονότα της πρόσφατης ιστορίας δεν είναι ιερά και απαραβίαστα, δεν είναι μουσειακά εκθέματα, δεν είναι αντικείμενα λατρείας, αλλά αποτελούν πηγή έμπνευσης για τους ζωντανούς, για τη δική τους ζωή, πολιτική σκέψη και πράξη.
Όταν λοιπόν εσείς, αφού τελειώσετε το σχολείο, θα έχετε κάτι να πείτε που να αφορά συνολικά την κοινωνία, θα συναντηθείτε με το Πολυτεχνείο του ’73 και θα εμπνευστείτε από αυτό. Και θα του δώσετε νόημα. Το νόημα της δικής σας σκέψης και πράξης. Υπό έναν όρο: ότι η σκέψη και η πράξη σας θα πηγαίνει να συναντήσει την κοινωνία και να εκφράσει συλλογικές ανάγκες, αιτήματα και πόθους της προς την κατεύθυνση της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης.
Το δικό μας Πολυτεχνείο, το Πολυτεχνείο του 1973, γεννήθηκε σε ένα περιβάλλον ιστορικής καταστροφής, που ήταν η εφτάχρονη δικτατορία. Οι μεγάλες ιστορικές εμπειρίες, όταν οι άνθρωποι ξεπερνούν για λίγο τον εαυτό τους και τον φόβο τους, δεν προϋποθέτουν αναγκαστικά την τραγωδία (πολέμους, δικτατορίες, ξένη κατοχή). Μπορούν να γεννηθούν και στο ειρηνικό περιβάλλον της δημοκρατίας.
Σας εύχομαι λοιπόν, όταν έρθετε στην ηλικία μου, να έχετε και εσείς να διηγηθείτε ανάλογες ιστορίες στα παιδιά σας, και μακάρι να τις έχετε ζήσει σε ένα περιβάλλον ειρήνης και δημοκρατίας
Σταύρος Ζουμπουλάκης – «Ομιλία για το Πολυτεχνείο σε μαθητές Λυκείου» (1996)
