Εκλογές. Ήρθε πάλι η στιγμή ο ελληνικός λαός να εκλέξει τους αντιπροσώπους του στη Βουλή, με το σύστημα της απλής αναλογικής με όριο, για πρώτη φορά εδώ και δεκαετίες, κάτι που από μόνο του έχει προκαλέσει πολλή συζήτηση για τα εκλογικά συστήματα. Ταυτόχρονα, επίκαιρη διατηρήθηκε η σύζητηση για τη διαφθορά των πολιτικών και την λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Α. H δημοκρατία δεν είναι μια απλή καταμέτρηση ψήφων

Δεν είναι εύκολο να αποτυπωθεί η πραγματική βούληση των πολιτών για πολλούς λόγους, μερικούς από τους οποίους θα αναπτύξουμε στη συνέχεια. Θα βοηθήσει γι’ αυτό πρώτα να δούμε ένα υποθετικό παράδειγμα. (σ.σ. Τα μαθηματικά πίσω από τα εκλογικά συστήματα αναλύονται στο βίντεο που παρατίθεται στις πηγές [1]. Σας προτρέπω ανεπιφύλακτα να το παρακολουθήσετε)

Έστω ότι οι κάτοικοι τεσσάρων χωριών (Βόρειο, Νότιο, Δυτικό και Ανατολικό) πρόκειται να ψηφίσουν για να επιλέξουν σε ποιο χωριό θα φτιαχτεί ένα νέο Κέντρο Υγείας (ΚΥ). Συνολικά ψηφίζουν 100 κάτοικοι από τους οποίους 42 είναι στο Δυτικό, 26 στο Βόρειο, 17 στο Ανατολικό και 15 στο Νότιο.

Αν κάθε ψηφοφόρος επιλέξει το χωριό του, δηλαδή δηλώσει την προσωπική του προτίμηση, κι εφαρμόσουμε το απλούστερο πλειοψηφικό σύστημα, το ΚΥ θα φτιαχτεί στο Δυτικό χωριό. Όμως δεν φαίνεται δίκαιο να επιλεχθεί ένα χωριό που υποστηρίζεται από τη μειοψηφία του όλου αριθμού των ψηφοφόρων (42%) και συγχρόνως είναι πιο μακριά από όλα τα άλλα χωριά.

Γιατί δεν εφαρμόζουμε ένα σύστημα δύο γύρων (όπως στις δημαρχιακές εκλογές της Ελλάδας); Σε αυτή την περίπτωση στον δεύτερο γύρο προβιβάζονται το Δυτικό και το Βόρειο χωριό και τελικά κερδίζει το Βόρειο, εκτός αν οι ψηφοφόροι του Ανατολικού χωριού ψηφίσουν στρατηγικά. Θα μπορούσαν να ψηφίσουν Ν αντί για Α στον πρώτο γύρο για να οδηγήσουν στη νίκη του Νότιου χωριού, το οποίο θα είναι πλησιέστερα σε αυτούς. Εδώ ανακύπτουν δύο προβλήματα για τη δημοκρατία. Πρώτον, κερδίζει το χωριό με τον μικρότερο αριθμό κατοίκων από τα υπόλοιπα. Δεύτερον, αυξάνεται δραματικά η επιρροή μιας μικρής ομάδας του πληθυσμού, μόνο των κατοίκων του χωριού Α στο αποτέλεσμα.

Αν ζητήσουμε από τους ψηφοφόρους όμως να αξιολογήσουν κάθε πιθανό συνδυασμό (Μέθοδος Condorcet), πχ επιλογή μεταξύ Β και Ν, μεταξύ Β και Α κτλ.) τι προκύπτει; Αν κάνουμε τους υπολογισμούς κερδίζει το Βόρειο χωριό, το οποίο ίσως να αποτελεί πράγματι την καλύτερη λύση. Ωστόσο, η μέθοδος αυτή δεν είναι ικανή να εκλέξει πάντα νικητή, λόγου χάριν στο σενάριο τριών υποψηφίων στο οποίο το εκλογικό σώμα προτιμά τον Α από τον Β, τον Β από τον Γ, αλλά τον Γ από τον Α.

Στην πραγματική ζωή υπάρχουν δεκάδες άλλα συστήματα, καθένα από τα οποία δίνει διαφορετική βαρύτητα σε διαφορετικές ομάδες πληθυσμών και μπορεί να ευνοεί συγκεκριμένους πολιτικούς συνδυασμούς έναντι άλλων. Δύσκολα μπορεί να χαρακτηριστεί κάποιο σύστημα ως απόλυτα δίκαιο και να γίνει αποδεκτό από όλους, ούτε ακόμα η απλή αναλογική χωρίς όριο εισόδου στο Κοινοβούλιο.

Β. 1000+1 εκλογικά συστήματα

Ανά τους αιώνες στην Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο έχουν εφαρμοστεί ποικίλα εκλογικά συστήματα: άμεσα και έμμεσα, πλειοψηφικά, αναλογικά, μεικτά. Καθένα από αυτά έχει ορισμένα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Ορισμένα συστήματα έχουν θεσμοθετήσει τα πολιτικά κόμματα, τα οποία θεωρούνται απολύτως απαραίτητα για τη λειτουργία του πολιτεύματος (πχ Γερμανία), ενώ άλλα συστήματα δεν στηρίζονται -θεωρητικά τουλάχιστον- στη λειτουργία των κομμάτων (πχ ΗΠΑ).

Σε κάποιες χώρες υπάρχουν τοπικοί αντιπρόσωποι και αναπτύσσουν στενούς δεσμούς με τους ψηφοφόρους της περιφέρειάς τους για να εκλεγούν, σε άλλες οι αντιπρόσωποι μοιάζουν περισσότερο απομακρυσμένοι και δυσπρόσιτοι, καθώς παραμένουν σε κάποιο κέντρο εξουσίας αποκομμένο από την περιφέρειά τους.

Όπως πιστεύω ανέδειξε το υποθετικό παράδειγμα στο Α’ μέρος του άρθρου, αλλά και η χαοτική πληθώρα εκλογικών συστημάτων ανά τον κόσμο (Εικόνα 2), κανένα σύστημα δεν μπορεί να αποτυπώσει την προτίμησή μας με απόλυτα δίκαιο τρόπο.

Αυτή η διαπίστωση διατυπώνεται στο θεώρημα του Arrow. «[…] Οποιαδήποτε διαδικασία συλλογικής απόφασης είναι προβληματική εκ φύσεως και για αυτό ο ψηφοφόρος πρέπει να κινηθεί στρατηγικά. […] Δεν υπάρχει κανένα σύστημα ψηφοφορίας το οποίο να μπορεί να μετατρέψει τις ιεραρχημένες ατομικά προτιμήσεις των ψηφοφόρων σε μια συλλογική-κοινωνική καθολική ιεράρχιση» [2]. Κι αυτό γιατί ένα τουλάχιστον από τα θεωρητικώς επιθυμητά κριτήρια είναι αδύνατο να πληροίται [3]. (σ.σ. Σας παροτρύνω να διαβάσετε για το θεώρημα του Άροου το περιεκτικό λήμμα της Wikipedia και να παρακολουθήσετε τα προτεινόμενα βίντεο).

Όπου πρυτανεύει η στρατηγική ψήφος είναι σύνηθες να κυριαρχεί η λογική «μη χείρον βέλτιστον», σταδιακά οδηγώντας σε πόλωση και δικομματισμό. Κι αυτός είναι ένας μόνο από τους λόγους που ένα μεγάλο μέρος του εκλογικού σώματος επιλέγει την αποχή.

«Ποτέ δεν ψήφισα υπέρ κανενός. Πάντοτε ψήφιζα κατά.»

“I never voted for anybody. I always voted against.” – W.C. Fields

Σημειώνω εδώ το διαχρονικό ερώτημα: Μπορεί να αποτυπωθεί η πραγματική βούληση του λαού;  Μπορεί να υπάρξει πραγματικά δημοκρατία;

Γ. Η δημοκρατία είναι τρόπος ζωής

Μπορεί μία συνηθισμένη εικόνα που έχουμε για τη δημοκρατία να είναι η διαδικασία της διαλογής και καταμέτρησης ψήφων, αλλά πολύ σημαντικό είναι και το σύστημα με το οποίο αυτές οι ψήφοι καταμετρώνται. Σε κάθε περίπτωση, όμως η δημοκρατία δεν περιορίζεται στις ημέρες των εκλογών κάθε μερικά χρόνια, διότι είναι τρόπος ζωής.

Η ελευθερία σκέψης κι έκφρασης, η ανεξιθρησκία, το δικαίωμα στην εργασία, η απαγόρευση της υποδούλωσης, το τεκμήριο της αθωότητας, ο σεβασμός στα δικαιώματα της μειοψηφίας, ώστε μια τυραννική πλειοψηφία να μην μπορεί να καταπατά τα δικαιώματά των υπολοίπων, είναι λίγες μόνο πτυχές από αυτό που ονομάζουμε δημοκρατία. Συγχρόνως, αυτές είναι και από τις σπουδαιότερες κατακτήσεις της ανθρώπινης ιστορίας, τις οποίες οφείλουμε στις θυσίες των προγόνων μας, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην ευρύτερη ευρωπαϊκή γειτονία.

Δ. Τέλος αποχής

Γιατί να ψηφίσουμε λοιπόν; Μία μόνο ψήφος δεν θα κάνει την διαφορά. Ή ίσως όχι…

Ιστορικά τα παραδείγματα όπου ελάχιστες ψήφοι επηρέασαν την πορεία της ιστορίας είναι πολλά. Ας πάρουμε τις Προεδρικές Εκλογές των ΗΠΑ το 2000 στην Φλόριντα όπου ο Bush έλαβε μόλις 1000 ψήφους περίπου περισσότερες από τον Gore, γεγονός που του έδωσε την Προεδρία. Χίλιοι άνθρωποι μπορεί το πρωί των εκλογών να αποφάσιζαν να μην απέχουν και να ψηφίσουν και αυτή τους η απόφαση να άλλαζε τη ροή της ιστορίας. Στην Ελλάδα πολύ συχνές είναι οι περιπτώσεις που οι βουλευτές κερδίζουν ή χάνουν για λίγες δεκάδες ψήφους μία έδρα στη Βουλή. Συνολικά, το άθροισμα των ψήφων όλων μας μπορεί να επιφέρει πολιτική αλλαγή, ακόμα και σε επίπεδο προσώπων (δηλαδή να εκλέγουμε τους καταλληλότερους βουλευτές οι οποίοι μπορούν να αποτελέσουν πρότυπα και να φέρουν ιδέες στο Κοινοβούλιο, κι όχι απλώς τους δημοφιλέστερους όπως συχνά συμβαίνει).

Η δημοκρατία σίγουρα δεν είναι τέλεια. «Είναι το χειρότερο πολίτευμα, με εξαίρεση όλα τα άλλα» (W. Churchill). Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση, εξασφαλίζει μία κυβέρνηση του λαού, από τον λαό και για τον λαό.

“Democracy is a government of the people, by the people and for the people.” – A. Lincoln

«Μα τίποτα δεν αλλάζει από εκλογές σε εκλογές», θα υποστηρίξουν αρκετοί. Ας δούμε για λίγο τη μεγάλη εικόνα. Πόσοι Έλληνες είναι πραγματικά δυσαρεστημένοι με το πολιτικό σύστημα; Και μόνο 10% να ήταν, είναι παραπάνω από αρκετοί για να αποτυπώσουν αυτή τη δυσαρέσκεια με την ψήφο σε ένα κόμμα κι αυτό να εισαχθεί στη Βουλή.

Μπορεί να φαίνεται ότι η δημοκρατία πεθαίνει ή δυσλειτουργεί. «Ο κύκλος είχε προ αιώνων κλείσει για τη δημοκρατία…» λένε οι Κόρε. Ύδρο. στο τραγούδι τους «Τα βράδια της κρίσης».

Είναι στο χέρι μας, όμως, να διαφυλάξουμε τα κεκτημένα των προγόνων μας, ασκώντας τα δημοκρατικά μας καθήκοντα. Όχι μόνο ψηφίζοντας, αλλά φροντίζοντας να συμμετέχουμε ενεργά στον κοινωνικό και πολιτικό διάλογο, αξιολογώντας το έργο της Κυβέρνησης και της Βουλής καθ’ όλη τη διάρκεια της θητείας της, όχι μόνο τις τελευταίες 30 ημέρες.

Τέλος, όταν βρισκόμαστε μέσα στο παραβάν δεν υπάρχει κανείς που να μας αναγκάζει να ψηφίσουμε οποιαδήποτε παράταξη. Μέσα στο παραβάν, λίγα βήματα μακριά από την κάλπη, είμαστε μόνοι μας με τη συνείδησή μας.

Σε κάθε εκλογική διαδικασία, λοιπόν, οφείλουμε να σηκωνόμαστε από τον καναπέ και να κάνουμε τις επιλογές μας στην κάλπη, υπεύθυνα, γιατί «στη δημοκρατία το υψηλότερο αξίωμα είναι αυτό του πολίτη. Αυτή είναι η «κατάρα» της δημοκρατίας: οι ψηφοφόροι δεν μπορούν να κρυφτούν πίσω από τις επιλογές άλλων, δεν μπορούν να καταραστούν τη μοίρα, τις συναστρίες και το κακό συναπάντημα. Επιλέγουν πλειοψηφικώς και λούζονται τις καλές ή κακές επιλογές των» [4].

Το διακύβευμα κάθε εκλογικής διαδικασίας είναι πολύ σημαντικό, για να μην συμμετέχουμε.

Από τη σημερινή γιορτή της δημοκρατίας δεν πρέπει να λείψει κανείς! Φέτος ΨΗΦΙΖΟΥΜΕ!

Πηγές/Παραπομπές:

Βλ. αναλυτικά τα παραδείγματα από το παρακάτω σύντομο βίντεο:

[1]: «Ποιο εκλογικό σύστημα είναι το καλύτερο;» – TED-Ed

[2]: https://el.wikipedia.org/wiki/Θεώρημα_Άροου (ελληνική & αγγλική έκδοση)

[3]: «Το παράδοξο της δημοκρατίας: Εξηγώντας το θεώρημα του Άροου»

[4]: Η «κατάρα» της δημοκρατίας, Π. Μανδραβέλης, Καθημερινή

Πηγές εικόνων:

Η εικόνα προεπισκόπησης δημιουργήθηκε με τη βοήθεια τεχνητής νοημοσύνης (AI, DALLE)

Η εικόνα 2 αντλήθηκε από τη Βικιπαίδεια “List of electoral systems by country”